φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΕΜΕΙΣ οι δυτικοί έχουμε την πεποίθηση ότι οι δυτικές κοινωνίες είναι ειρηνικές και ότι, δυστυχώς, η περίοδος της ειρήνης διακόπτεται από πολέμους, που είναι συνήθως σύντομοι. Τα χρόνια της ειρήνης είναι πολύ περισσότερα από αυτά του πολέμου. Έτσι δεν είναι; Οι δυτικές κοινωνίες, ειδικά οι ευρωπαϊκές έχουν πάψει να πολεμούν μεταξύ τους εδω και 80 (ογδόντα) χρόνια! Και, όπως φαίνεται, δεν πρόκειται να πολεμήσουν ξανά μεταξύ τους. Αν τις συγκρίνουμε με τον αρχαιοελληνικό κόσμο, ένα κόσμο φιλοπόλεμων και πολεμοχαρών πόλεων (“πόλεων-κρατών”), και με τη ρωμαϊκή κοινωνία, θα διαπιστώσουμε ότι ο ελληνορωμαϊκός κόσμος πολεμούσε κάθε χρόνο (επαναλαμβάνω: κάθε χρόνο), θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχει σαφής διαφορά: οι δυτικές καπιταλισικές κοινωνίες δεν πολεμούν κάθε χρόνο. Συχνός ήταν ο πόλεμος και κατά την φεουδαρχική, μεσαιωνική περίοδο, με τις περιόδους της ειρήνης να είναι συντόμοτερες αυτών του πολέμου. Μέχρι το 1945, οι περίοδοι της ειρήνης εναλλάσσονταν με αυτές του πολέμου κι άλλοτε ήταν μεγαλύτερης διάρκειας κι άλλοτε μικρότερης από αυτές του πολέμου. Και φτάσαμε στο σημείο να παύσουμε να πολεμάμε μεταξύ μας!
Η αφήγηση αυτή μας υποχρεώνει να διατυπώσουμε μια παρατήρηση και πάρα πάρα πολλά ερωτήματα. Η παρατήρηση, η θέση: εδώ και 2.700 χρόνια, από την αρχαϊκή εποχή, από την εποχή της Ιλιάδας, μέχρι σήμερα, πολεμάμε όλο και λιγότερο – σήμερα, καθόλου. Θα λέγαμε ότι η εξέλιξη αυτή είναι πολύ θετική. Εγείρεται όμως πληθώρα ερωτημάτων. Γιατί σταματήσαμε να πολεμάμε μεταξύ μας; Αφού σταματήσαμε να πολεμάμε μεταξύ μας, γιατί η πολεμική βιομηχανία καταλαμβάνει ένα πολύ μεγάλο μέρος της όλης κοινωνικής παραγωγής και γιατί διατηρούμε στρατούς πάνοπλους και με ό,τι πιο σύγχρονο όπλο υπάρχει; Είναι σαφής η αντίφαση ή δεν είναι; Γιατί πολεμούσαμε, ποια ήταν η στρατηγική επιδίωξη κάθε πολέμου; Τι θα συνέβαινε, εάν δεν πολεμούσαμε; Τι θα συνέβαινε, εάν σήμερα σταματούσε πλήρως η πολεμική βιομηχανία και καταργούνταν ο στρατός; Και το πρωταρχικό: τι είναι μια πολεμική κοινωνία; Υπήρξαν κοινωνίες που δεν ήταν πολεμικές; Εάν υπήρξαν, πώς εμφανίστηκαν οι πολεμικές; Είναι δυνατόν να πάψουν να υπάρχουν;
ΔΕΝ θα απαντήσω σήμερα σε όλα αυτά τα ερωτήματα, δεν θα προλάβω – θα ανατείλει ο ήλιος και θα πάω στον κήπο, έξω, στη ζωή, να σκαλίσω τις ντοματιές και τις πιπεριές. Καλό το γράψιμο αλλά δεν ζούμε όταν γράφουμε, μη λέμε μαλακίες. Αναλογίζομαι τις μυθιστοριογράφες και τους μυθιστοριογράφους που γράφουν όλη μέρα και τρομάζω. Πώς μπορούν και το κάνουν; Μπορούν γιατί είναι άνθρωποι, άνθρωποι εργατικοί, πειθαρχημένοι, φιλόδοξοι, όχι σαν και σένα το ρεμάλι! Ενώ οι ποιήτριες και οι ποιητές! Τεμπέληδες, καμιά δεκαριά στίχους το μήνα, άντε τη βδομάδα, άντε τη μέρα – και πολύ είναι! Θα ήθελα να ήμουνα τεμπέλης, θα ήθελα να ήμουνα ποιητής – αλλά δεν μπορώ. Ξέφυγα, ως συνήθως. Σκέφτομαι ότι το πρώτο από όλα αυτά τα ερωτήματα που διατύπωσα και που πρέπει να εκθέσω μια εύλογη απάντηση είναι το γιατί πολεμούσαμε όλα αυτό το διάστημα των 2.700 ετών του πολεμοχαρούς και φιλοπόλεμου δυτικού πολιτισμού. Θα βοηθηθούμε πολύ να απαντήσουμε εάν στρέψουμε το βλέμμα μας την εποχή της γένεσης του δυτικού πολιτισμού, την αρχαϊκή εποχή, την εποχή της Ιλιάδας, του ιδρυτικού κειμένου του πολιτισμού μας. Θα παρατηρήσουμε λοιπόν ότι ο πόλεμος είχε τη μορφή της ληστρικής επιδρομής εναντίον των μικρασιατικών αγροτικών κοινοτήτων: οι ήρωες, ποιμένες πολεμιστές, άρπαζαν τον κοινωνικό πλούτο, εξόντωσαν όλον τον πληθυσμό, εκτός από τις νεαρές γυναίκες, και ισοπέδωναν, με φωτιά, τον οικισμό. Η Ιλιάδα είναι σαφής, και φλύαρη. Όταν λοιπόν λέμε πόλεμος εννοούμε αρπαγή κοινωνικού πλούτου, εξόντωση πληθυσμού, καταστροφή υλικού κοινωνικού πλούτου. Αυτές ήταν οι επιδιώξεις όλων σχεδόν των πολέμων που έχουν γίνει κατά τη διάρκεια του δυτικού πολιτισμού- με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς.
ΟΤΑΝ ένας πόλεμος δεν είναι ληστρική επιδρομή, τότε είναι προληπτικός πόλεμος. Η κλασική περίπτωση προληπτικού πολέμου, που περιλαμβάνει βέβαια και πρακτικές ληστρικής επιδρομής (αρπαγή, εξόντωση, καταστοφή), είναι ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Ο προληπτικός πόλεμος είναι ο πόλεμος που διεξάγει ένα κράτος, ή μια συμμαχία κρατών, ένας συνασπισμός, εναντίον ενός κράτους που αυξάνει την ισχύ του και θεωρείται ότι μπορεί να εξελιχθεί σε μεγάλη και επικίνδυνη απειλή. Έχουμε τρία χαρακτηριστικά και ευλογότατα παραδείγματα από την νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία, τα οποία και θα σας τα θυμίσω, μήπως και τα έχετε λησμονήσει. Οι πόλεμοι των ετών 1567-1609 και ο Τριακονταετής (1618-1648) έγιναν για να περιοριστεί η ισχύς του οίκου των Αψβούργων. Για να φρεναριστεί η υπεροχή του μοναρχικού γαλλικού κράτους έγιναν οι πόλεμοι των ετών 1689-1714 και οι ναπολεόντιοι πόλεμοι (1793-1815). Ποιοι πόλεμοι περιόρισαν την ισχύ και την υπεροχή του καπιταλιστικού γερμανικού κράτους; ο Α΄(1914-1918) και ο Β΄(1939-1945) παγκόσμιος πόλεμος.
Ο Τζιοβάνι Αρίγκι, με το αρρωστούργημα του (ιστορική κοινωνιολογία, First published by Verso 1994), Ο μακρύς εικοστός αιώνας: χρήμα, εξουσία και οι απαρχές της εποχής μας (εκδ. Εστία, μετ. Γιώργος Καράμπελας), θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε σε ποιες εποχές διεξάγονται οι πόλεμοι που αποσκοπούν στον έλεγχο και τον περιορισμό ενός ισχυρού και φιλόδοξου κράτους που επιδιώκει να αναλάβει ηγετικό (ηγεμονικό και κυριαρχικό) ρόλο. Οι προληπτικοί πόλεμοι γίνονται κατά τη μετάβαση από έναν πόλο, από ένα καθεστώς συσσώρευσης του κεφαλαίου σε ένα άλλο, πλουσιότερο και ισχυρότερο. Το πρώτο καθεστώς (1340-1560) ήταν των ιταλικών πόλεων-κρατών (Βενετία, Φλωρεντία, Γένοβα), το δεύτερο (1560-1740) ήταν της Ολλανδίας, το τρίτο (1740-1914) της Αγγλίας και το τέταρτο (1914- 😉 της Αμερικής. Οι μεταβατικές εποχές, σημειώνει ο Αρίγκι, είναι εποχές “δυαδικής εξουσίας και αναταραχών” (σελ. 282), δηλαδή έντονου ανταγωνισμού μεταξύ αυτού που αποχωρεί από το ιστορικό προσκήνιο της καπιταλιστικής επέκτασης και αυτού που ανεβαίνει πάνω. Κάθε φορά, υποστηρίζει ο Αρίγκι, συσσωρεύεται τόσο κεφάλαιο που δεν ξέρουν τι να το κάνουν αλλά βρίσκουν τη λύση: χρηματοπιστωτισμός! Ο χρηματοπιστωτισμός είναι σαφής ένδειξη ότι το καθεστώς συσσώρευσης βρίσκεται σε κρίση και ότι πιθανόν ένα άλλο θα το αντικαταστήσει. Πιθανόν!
Η κρίση του αμερικάνικου καθεστώτος συσσώρευσης άρχισε το 1970 με την εκκίνηση της φάσης του χρηματοπιστωτισμού. Σύμφωνα λοιπόν με τον Αρίγκι, είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε ότι όλοι οι πόλεμοι που διεξήχθησαν από τις Ηνωμένες πολιτείες ήταν πόλεμοι για να ελεγχθεί και να περιοριστεί η ισχύς και η υπεροχή του αντιπάλου: της Κίνας και των συμμάχων της (ΒΡΙCS). Το ένα στρατόπεδο, το δυτικό, όχι μόνο θέλει να προλάβει και να ελέγχξει την ισχύ και την υπεροχή της συμμαχίας του σινορωσικού στρατοπέδου αλλά επιδιώκει και να το διαλύσει, να το κατακτήσει. Ο πόλεμος στην Ουκρανία γίνεται για να αποτραπεί η διάλυση και η κατάκτηση της Ρωσίας από τη Δύση ενώ ο πόλεμος μεταξύ Ισραήλ και Ιράν είναι σαφώς προληπτικός, αφού καταστρέφει ένα ισχυρό και πλούσιο σύμμαχο του σινορωσικού στρατοπέδου.
ΠΟΥ θα οδηγήσει η σύγκρουση μεταξύ αυτών των δύο στρατοπέδων; Δεν το γνωρίζουμε, εικασίες μόνο διατυπώνουμε, λιγότερο ή περισσότερο εύλογες – ή ευλογοφανείς. Ο Αρίγκι βλέπει τρία ενδεχόμενα (σελ. 462):
“Η τρίτη θέση είναι ότι η δυναμική του παγκόσμιου καπιταλισμού όχι μόνο άλλαξε με τον χρόνο, αλλά και έκανε τη χρηματοπιστωτική επέκταση του ύστερου εικοστού αιώνα ανώμαλη από κομβικές απόψεις. Μια κρίσιμη ανωμαλία είναι η άνευ προηγουμένου διακλάδωση της οικονομικής και της στρατιωτικής εξουσίας, η οποία, όπως υποστήριξα, μπορεί να αναπτυχθεί σε μία από τις εξής τρεις κατευθύνσεις: τον σχηματισμό μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας, τον σχηματισμό μιας μη καπιταλιστικής παγκόσμιας οικονομίας, ή μια κατάσταση ατέρμονου συστημικού χάους”.
ΑΥΤΑ γράφει ο Αρίγκι στο Υστερόγραφο της δεύτερης έκδοσης (2010), που δεν πρόλαβε να τη δει – πέθανε το 2009, 72 χρονών. Αν εκλάβουμε ως δεδομένο ότι δεν θα γίνει παγκόσμιος πόλεμος με ανεξέλεγκτη χρήση πυρηνικών όπλων, τότε δεν γνωρίζουμε εάν η πρώτη παγκόσμια αυτοκρατορία θα είναι δυτική ή σινορωσική. Αν φτάσουμε κάποτε σε αυτό το σημείο θα είναι κάτι που θα ζήσουν οι άνθρωποι του 21ου αιώνα, μετά το 2100. Πώς θα είναι μια μη καπιταλιστική παγκόσμια οικονομία; Θα είναι αγοραία ή σχεδιασμένη; Ξέρουμε ότι μπορεί να υπάρξει αγορά χωρίς τον καπιταλισμό αλλά μόνο σε τοπικό επίπεδο, μας λέει ο Μπροντέλ. Εάν είναι σχεδιασμένη, τότε απαιτείται μια παγκόσμια διακυβέρνηση, ένα παγκόσμιο κράτος. Σε μια τέτοια περίπτωση, δεν θα υπάρχουν λόγοι να γίνονται πόλεμοι. Το πιθανότερο όμως είναι η τρίτη κατεύθυνση: μια κατάσταση ατέρμονου χάους.
Εκτός από τις ληστρικές επιδρομές και τους προληπτικούς πολέμους μεταξύ κρατών υπάρχει μία ακόμα μορφή πολέμου. Είναι προληπτικός αλλά αυτό που επιδιώκει να προλάβει δεν είναι η αύξηση της ισχύος και της υπεροχής του αντιπάλου κράτους αλλά η αποτροπή της όξυνσης του κοινωνικού πολέμου. Θα το εξετάσουμε αύριο το πρωί.