φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΚΑΤΑ τη διάρκεια του 19ου και 20ού αιώνα μελετήθηκαν από εθνογράφους και ανθρωπολόγους πάνω από 350 τροφοσυλλεκτικές ομάδες σε όλον τον πλανήτη. Ένα από τα κοινά γνωρίσματα που έχουν επισημανθεί είναι η ευαισθησία των μελών αυτών των κοινωνιών στην κυριαρχική σχέση, η ικανότητά τους να την εντοπίζουν εν τω γεννάσθαι και η διαρκή ετοιμότητά τους να την αποτρέπουν – με τρόπους που αρχίζουν από την αδιαφορία και τον χλευασμό και φτάνουν μέχρι την απομάκρυνση από την ομάδα και τον φόνο. Οι περισσότεροι φόνοι σε αυτές της κοινωνίας γίνονταν για λόγους αυτοπροστασίας και αυτοάμυνους έναντι κάποιων αμετατανόητων που επιμένουν να επιβάλουν τη θέλησή τους. “Δεν θέλω να είμαι δούλος σου, δεν θέλω να είσαι δούλος μου”: αυτή ήταν η κομβική στάση και συμπεριφορά των τροφοσυλλεκτών, ανδρών και γυναικών. Με αυτήν την αξία μεγάλωναν και συμβίωναν, με αυτή την αξιοπρέπεια και υπερηφάνεια δεσμεύονταν και συνεργάζονταν. Ο δουλοπρεπής θεωρούνταν καταφρονητέος, όπως και αυτός που ήθελε να διατάζει για να γίνεται το δικό του. Η κυριαρχική σχέση όμως δεν επιβάλλεται μόνο με διαταγές, κατά κύριο λόγο επιβάλλεται με άλλους τρόπους, με τρόπους που δεν κινούν υποψίες και θεωρούνται αθώες. Αυτές όμως είναι οι πιο ύπουλες και οι επικίνδυνες.
Το ενδιαφέρον μου και η ευαισθησία μου για αυτό το ζήτημα άρχισε πολύ νωρίς, από όταν ήμουν έφηβος, από τότε που αντιλήφθηκα ότι η η τήρηση των δεσμεύσεων δεν ήταν και τόσο συνηθισμένη. Η απατηλή υπόσχεση είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Σου υπόσχεται κάποιος, α κάτι και μετά σε γράφει. Μου το έχουν κάνει και το έχω κάνει. Η συνειδητοποίηση ότι έχω δώσει κι εγώ απατηλές υποσχέσεις και δεν τηρούσα τις δεσμεύσεις μου με είχε συγκλονίσει. Κι έτσι μεγαλώνοντας, στη δουλειά, στο πεζοδόμιο και στη νύχτα, έμαθα τη μπέσα. Είναι αλβανική λέξη, ξέρετε, και είναι μία από τις ωραιότερες ελληνικές πια λέξεις. Τη λες και γεμίζει το στόμα σου. Είναι μπεσαλής, έχει μπέσα – δεν έχει μπέσα, είναι καριόλης, καριόλα.
ΑΠΟ τότε και μέχρι τώρα δεν σταμάτησα ποτέ να μελετώ και να εξετάζω το πώς οι άνθρωποι προσπαθούν να επιβληθούν έμμεσα, τις περισσότερες φορές χωρίς να συνειδητοποιούν τι κάνουν. Και καθώς γνωρίζω πολλούς και πολλές, νεώτερους και νεώτερες, μπορώ και διακρίνω τις απόπειρες του άλλου/της άλλης να επιβληθεί, χωρίς να συνειδητοποιεί, επαναλαμβάνω, τι κάνει και γιατί το κάνει. Άλλοτε το επισημαίνω κι άλλοτε όχι. Αλλά τις περισσότερες φορές το αυτί τους δεν ιδρώνει και εκεί τελειώνει η σχέση, αναπόφευκτα και αμετάκλητα. Διότι το ενδεχόμενο να αρχίσω να επιβάλω κι εγώ την κυριαρχική σχέση είναι παντελώς ανύπαρκτο. Είναι τόσο κουραστικό και επώδυνο που . . . ουαί τοις νικηταίς. Ο νικητής είναι ο μεγάλος χαμένος αλλά το καταλαβαίνουν μόνο όταν είναι πολύ αργά.
ΤΟ στήσιμο στο ραντεβού είναι ο πιο γνωστός και ο πιο συνηθισμένος τρόπος επιβολής της κυριαρχικής σχέσης. Να περιμένω! Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ντροπή, μεγαλύτερη αδυναμία από το να περιμένεις. Είναι μαγκιά να σε περιμένουν: περιμένει ο διευθυντής, ο υπουργός, ο πρωθυπουργός, ο βιομήχανος, η σταρ, ο στάρ; Ποτέ! Αυτός που περιμένει είναι αδύναμος, έχει ανάγκη, είναι δούλος. Στα ραντεβού μου πάω πάντα πέντε λεπτά πριν την ώρα της συνάντησης με τη σκέψη ότι μπορεί να πήγε νωρίτερα και περιμένει και δεν θέλω να με περιμένουν, δεν νιώθω καλά. Πάντα πάω πρώτος και είμαι στην ώρα μου. Καμιά φορά συμβαίνει κάτι απρόοπτο και μπορεί να αργήσουμε αλλά αυτοί και αυτές που στήνουν τους άλλους το έχουν χούι, είναι συνήθεια, το κάνουν συνειδητά. Περιμένεις; Είσαι δούλος. Εσύ με περιμένεις, άρα εγώ είμαι ανώτερη, από πάνω.
ΑΜ το τηλέφωνο – τι ιστορία και αυτή! Ποιος παίρνει τηλέφωνο; Αυτός που παίρνει πρώτος είναι αδύναμος, έχει ανάγκη. Μη δείξω ότι ενδιαφέρομαι, θα εκληφθεί ως αδυναμία, άμα θέλει ας με πάρει. Και είτε δεν παίρνει κανένας, καμμία, είτε αυτός που θα πάρει ή θα παίρνει μόνο αυτός, και θα περιέλθει στην κατάσταση του ζήτουλα και του δουλοπρεπούς, οπότε έχει επιβληθεί η κυριαρχική σχέση – ή δεν θα ξαναπάρει και η σχέση θα τελειώσει, ενώ δεν έχει καν αρχίσει.
ΤΟ υποκοριστικό του προσωπικού ονόματοςείναι ένας τρόπος σμίκρυνσης του άλλου, μείωσης της άλλης και ταυτόχρονης αύξησης αυτού ή αυτής που το εκφέρει. Πώς σε λένε; Θανάση. Λοιπόν, Θανασάκη, κλπ. Χαμογελάω, τι άλλο να κάνω; Ω, σκέφτομαι, τον τσακώσαμε τον κομπλεξικό, αυτόν που έχει αυτοπεποίθηση, που νιώθει μειονεκτικά απέναντί μου, τον φθονερό τον μαλάκα. Ασφαλώς ου γαρ οίδασιν τι ποιούσι! Αυτή τη λειτουργία έχουν και οι προσβλητικοί χαρακτηρισμοί και πολλές χειρονομίες. Όταν διαφωνείς με κάποιον κι άλλος προβάλλει ισχυρά επιχειρήματα στα όποια δεν μπορείς να αντιπαραθέσεις τα δικά σου, τον χαρακτηρίζεις τρελό και ανατρέπεις αμέσως και εύκολα και γρήγορα την μεταξύ σας κατανομή ισχύος.
Η χειρονομία του κωλοδάχτυλου είναι πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Δεν μπορεί να την κάνει ο φαντάρος στον λοχαγό ούτε ο εργάτης στο αφεντικό – την κάνει ο ισχυρός για να επιβάλει την κυριαρχική σχέση στον αδύναμο. Εάν την κάνει ο αδύναμος, θεωρείται ανατροπή της ήδη επιβεβλημένης σχέσης αλλά και απόπειρα επιβολής πάλι της κυριαρχικής σχέσης του αδύναμου προς τον ισχυρό. Οι ρόλοι αλλάζουν, ο εργάτης γίνεται αφεντικό, ο αδύναμος γίνεται ισχυρός – σε συμβολικό επίπεδο, βέβαια, μη ξεχνιόμαστε.
Η βρισιά είναι άλλος ένας τρόπος επιβολής της κυριαρχικής σχέσης. Κι εδώ, μόνο ο ισχυρός μπορεί να βρίζει και βρίζοντας επιβάλλει την κυριαρχική σχέση. Εάν βρίσει ο αδύναμος, τότε η βρισιά εκλαμβάνεται ως ανταρσία, εξέγερση – κάτι πολύ θετικό για τον αδύναμο, αρνητικό για τον ισχυρό. Βρίζοντας γίνεσαι ισχυρός, σε συμβολικό επίπεδο, αλλά για αυτόν ακριβώς τον λόγο μπορεί να γελοιοποιηθείς. Εάν ο Μητσοτάκης σου τον έχει χώσει βαθιά, πολύ βαθιά, και εσύ διαπιστώνεις έμπλεος ενθουσιασμού ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ ΓΑΜΙΕΣΑΙ , τότε πώς θα εξηγήσεις το αίμα στην καταξεσχισμένη κωλοτρυπίδα σου, καλέ μου Αριστερέ, καλή μου Αριστερή;
ΠΟΙΟΣ μιλάει κατά τη διάρκεια συνομιλίας δύο ανθρώπων ή σε μια πολυμελή ομάδα; Σε πολλές τροφοσυλλεκτικές ομάδες ο αρχηγός καθόταν στο κέντρο του καταυλισμού και το μόνο που έκανε είναι να μιλάει – και φυσικά δεν τον άκουγε κανένας και δεν είχε την απαίτηση να τον ακούν, γι αυτό και τον άφηναν να μιλάει, ήταν ακίνδυνος αρχηγός. Ο αρχηγός μιλάει – του κόμματος, της κυβέρνησης, ο καθηγητής κοκ, κι αυτός που μιλάει προβάλλει αξιώσεις ηγεσίας και κυριαρχίας. Η φλυαρία δεν είναι μόνο εκτόνωση άγχους!
ΑΣ υποθέσουμε ότι μια ομάδα ανδρών περπατάει. Κάποια στιγμή κάποιος θα πάει μπροστά. Ποιος; Αυτός που θα ήθελε να ήταν ηγέτης. Διότι ο ισχυρός, ο ηγέτης πάει μπρστά και το μπροστά είναι ταυτόσημο με την ισχύ και την υπεροχή. Θα έχετε περπατήσει σε στενό πεζοδρόμιο – από στενά πεζοδρόμια άλλο τίποτα η Αθήνα! Ανεβαίνω τη Σόλωνος, στο πεζοδρόμιο της οποίας δεν χωράνε δύο γάτες να περάσουν, εάν συναντηθούν, κατεβαίνει μια ντουλάπα. Ποιος θα παραμερίσει; Πάντα παραμερίζω. Εκτός εάν έχω τα κέφια μου και θέλω να δώσω δουλειά σε κάνα πιτσιρικά. Δεν παραμερίζω, δεν παραμερίζει κι αυτός, πέφτε πάνω μου και βέβαια εξοστρακίζεται διότι έπεσε σε βράχο που ξέρει ότι είναι βράχος. Είσαι καλά; με ρωτάει θυμωμένος – ρητορική ερώτηση, ασφαλώς. Και πιάνουμε κουβέντα. Ποιος πρέπει να παραμερίσει; Εγώ που είμαι 67 ή εσύ που είσαι 23; Ποιος;
ΦΙΛΕΣ και φίλοι, υπάρχουν κανόνες στη ζωή – και ιδίως στην καθημερινή μας ζωή. Ζώντας όμως σε μια τσομπαναραίϊκη, ανταγωνιστική, ατομικιστική κοινωνία, ο καθένας και η κάθε μία κάνει ό, τι του καβλώσει. Ακούνε τη λέξη κανόνες και φρικάρουν, βγάζουν εξανθήματα, θίγεται η προσωπική μου ελευθερία! Η αδιαφορία για τους κανόνες της καθημερινής ζωής, για τους κανόνες που έχουν σκοπό να αποτρέψουν την επιβολή της κυριαρχικής σχέσης, είναι επιθυμία επιβολής της κυριαρχικής σχέσης.
ΟΙ κανόνες αυτοί είναι το πρώτο επίδικο του στοιχειώδους κοινωνικού πολέμου που διεξάγεται μεταξύ μας και είναι καθημερινός, ανηλέητος, σκληρός και βάναυσος. Και είναι ιδιαίτερα οξύς σε αριστερούς, αντιεξουσιαστικούς, ελευθεριακούς, καλλιτεχνικούς και αναρχικούς κύκλους. Και διεξάγεται σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Χτες, κατά την επιθεώρηση της βασιλικής φρουράς στο Λονδίνο, ο φιλοξενούμενος Μακρόν προπορεύτηκε του ασθενούς και γέρου βασιλιά Καρόλου και το έκανε συνειδητά. Το είχε κάνει ο Τραμπ στη βασίλισσα Ελισάβετ – αναγκάστηκε να επανορθώσει. Ο προαιώνος πόλεμος Γαλλίας- Αγγλίας συνεχίζεται, σε συμβολικό επίπεδο: είμαστε ισχυρότεροι από σας, είπε ο Μακρόν περπατώντας πιο μπροστά από τον βασιλιά.
ΠΟΛΛΟΙ και πολλές νομίζουν ότι αυτά τα ζητήματα είναι επουσιώδη. Δεν συμφωνώ. Οι κανόνες που αποτρέπουν την επιβολή της κυριαρχικής σχέσης και την προβολή αξιώσεων κυριαρχίας δεν είναι μόνο προϋπόθεση της κοινωνικής επανάστασης αλλά κι ένα από τα βασικότερα επίδικά της. Αν νομίζετε ότι θα αλλάξετε τη ζωή σας και την κοινωνία στήνοντας τους άλλους, τις άλλες στο ραντεβού, δίνοντας απατηλές υποσχέσεις, μη τηρώντας τις δεσμεύσεις, βρίζοντας τον ότι γαμιέται και ότι είναι τρελός για δέσιμο, τότε έχετε κάνει μια τρύπα στο νερό, μια οπή περιωπής.
ΑΥΤΟ κάνουμε άλλωστε, εδώ και πολλές δεκαετίες. Είμαστε είδωλα της κοινωνίας μας, μιμητές της και συνεχίζουμε ακάθεκτοι και ακατάβλητες.