φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΙΣ τελευταίες δεκαετίες εκδίδονται πολλά βιβλία για την παγκόσμια ιστορία, για την ιστορία του ανθρώπου, τα οποία μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες και διαβάζονται από εκατομμύρια αναγνώστες σε όλον τον κόσμο. Έχει διαμορφωθεί μια παγκόσμια κοινότητα αναγνωστών της παγκόσμιας ιστορίας, ενώ κάποιοι συγγραφείς έχουν γίνει γνωστοί και ξακουστοί (Harari, Jared, Graeber κ.α.). Τα βιβλία αυτά δεν είναι πολύτομες παγκόσμιες ιστορίες, όπως της Ουνέσκο (Ιστορία της Ανθρωπότητας) ή της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ (Παγκόσμια Ιστορία), αλλά επίτομες και πολυσέλιδες. Οι συγγραφείς αυτοί προσπαθούν να λύσουν το α ί ν ι γ μ α του ανθρώπου και να κατανοήσουν τους γ ρ ί φ ο υ ς της ιστορίας και αφηγούνται την δική τους ιστορία (history), η οποία είναι το δικό τους στόρι (story), το δικό τους αφήγημα. Και δεν μπορεί να μην είναι αφήγημα αφού πρόκειται για ερμηνεία. Και όπου υπάρχει ερμηνεία, εκεί υπάρχει και αφήγημα. Επιβεβαιώνουν δηλαδή τη θεωρία ότι δεν μπορεί να γραφεί αντικειμενική ιστορία, ακόμα κι όταν δεν υπάρχουν κενά στην περιγραφή ενός γεγονότος. Κανένας χημικός δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη σύνθεση του μορίου του νερού αλλά για τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι έχουν διατυπωθεί όχι και λίγες γνώμες και απόψεις και θεωρίες. Διαφορετικές ερμηνείες, δηλαδή.
ΕΙΝΑΙ βέβαιο ότι δεν έχει υπάρξει και μάλλον δεν θα υπάρξει ποτέ μια γενικά αποδεκτή αφήγηση για την παγκόσμια ιστορία. Αυτό δεν είναι πρόβλημα, κάθε άλλο. Γιατί όμως υπάρχει αυτό το ενδιαφέρον για την παγκόσμια ιστορία; Τι μας έπιασε τώρα τελευταία, δύο με τρεις δεκαετίες, και ενδιαφερόμαστε τόσο ζωηρά για το παρελθόν μας; Πώς και γίναμε τόσο φιλομαθείς; Η απάντηση είναι κοινή και για τα δύο ερωτήματα: θέλουμε να μάθουμε για το παρελθόν γιατί ανησυχούμε για το μέλλον. Η ανησυχία αυτή είναι π α γ κ ό σ μ ι α, είναι ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή . Και είναι παγκόσμια διότι υπάρχει σήμερα μια παγκόσμια κοινωνία, η οποία άρχισε να συγκροτείται από τα μέσα του 19ου αιώνα, μετά το 1850, όταν ο καπιταλισμός άρχισε να επεκτείνεται σε όλον τον πλανήτη. Δύο αιώνες μετά, η διαδικασία αυτή έχει ολοκληρωθεί – όλες οι κοινωνίες σχετίζονται με όλες τις άλλες, με πολλούς τρόπους και σε πολλά επίπεδα – κυρίως όμως οικονομικά (παραγωγικά και εμπορικά), συγκοινωνιακά, επικοινωνιακά, διπλωματικά, αθλητικά, περιβαλλοντικά, υγειονομικά και άλλα. Όλος ο πλανήτης εμπλέκεται, συνεργάζεται, για να φάτε ένα πιάτο πατάτες τηγανητές. Το μαχαίρι που καθαρίζετε τις πατάτες είναι βραζιλιάνικο, μη το ξεχνάτε.
ΠΟΙΑ είναι η ανησυχία της παγκόσμιας κοινωνίας, των κοινών ανθρώπων, των εργαζομένων; Η πηγή της ανησυχίας δεν βρίσκεται στην ύπαρξη πολλών και δυσεπίλυτων παγκόσμιων προβλημάτων αλλά στη βεβαιότητα ότι αυτά τα προβλήματα θα γίνουν περισσότερα, θα επιδεινωθούν και θα προκαλέσουν πολλά δεινά, εάν δεν επιλυθούν έγκαιρα. Είναι εφικτή η επίλυσή τους – ή μήπως δεν είναι και είμαστε καταδικασμένοι; Εάν είναι, θα επιλυθούν; Εάν είναι, γιατί δεν επιλύονται και πολλαπλασιάζονται και επιδεινώνονται; Αυτή είναι η παγκόσμια ανησυχία, φίλες και φίλοι. Υποσυνείδητη, γίνεται όμως ταχύτατα και ευρύτατα συνειδητή.
ΕΦΟΣΟΝ λοιπόν ενδιαφερόμαστε για το μέλλον, επειδή ανησυχούμε για το μέλλον, πρέπει να αρχίζουμε από το μέλλον και από τη διατύπωση των ερωτημάτων για το μέλλον των πολλών και οξυμένων προβλημάτων της παγκόσμιας κοινωνίας. Θα μπορέσουμε να τα επιλύσουμε; Γιατί δεν τα επιλύουμε; Μήπως κάποιοι δεν θέλουν να επιλυθούν και παρεμποδίζουν την επίλυσή τους, η οποία είναι καθ΄ όλα εφικτή; Γιατί την παρεμποδίζουν; Τι θα γίνει, εάν επιλυθούν τα παγκόσμια προβλήματα; Δεν θα αποφύγουμε πολλά δεινά, εκ των οποίων πολλά θα είναι αδιανόητα; Τα ερωτήματα αυτά μας αναγκάζουν να στρέψουμε το βλέμμα μας στο παρελθόν: πώς δημιουργήθηκαν αυτά τα προβλήματα; Πότε, από ποιους, σε ποιες κοινωνίες, γιατί; Το επιδίωκαν ή ήταν κάτι που προέκυψε; Ποια είναι η μεταξύ τους σχέση;
ΤΟ θεμελιώδες ερώτημα είναι αυτό: υπάρχει κάποιο πρόβλημα από το οποίο προέρχονται όλα τα άλλα; Γνωρίζουμε ότι δύο είναι οι πηγές των προβλημάτων. Κάθε πρόβλημα που δεν επιλύεται, προκαλεί άλλα – αυτή είναι η προβληματογένεση. Η δεύτερη πηγή: πολύ συχνά η επίλυση ενός προβλήματος προκαλεί κάποιο άλλο ή και άλλα προβλήματα, διότι δεν μπορούμε κατά κανένα τρόπο να προβλέψουμε τις συνέπειες των πράξεών μας, της λύσης ενός προβλήματος εν προκειμένω. Εάν λοιπόν υπάρχει κάποια γενεαλογία προβλημάτων, κατά τη γνώμη μου υπάρχει, τότε υπάρχει κάποιο πρόβλημα από το οποίο προέρχονται όλα τα άλλα – και που δεν υπήρχε πάντα, δεν υπήρχε κατά την΄τροφοσυλλεκτική εποχή, που καλύπτει το 95% του χρόνου της ιστορίας του homo sapiens sapiens. Ποιο είναι αυτό το πρόβλημα;
ΑΣ δούμε και κάτι άλλο. Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις κοινωνίες σε δυο κατηγορίες: σε αυτές που επιλύουν κάθε πρόβλημα που εμφανίζεται και σε αυτές που είναι επιλεκτικές: άλλα επιλύουν και άλλα δεν τα επιλύουν, δεν θέλουν να τα επιλύσουν. Γιατί δεν θέλουν να τα επιλύσουν; Δεν θέλουν να τα επιλύσουν διότι, εάν τα επιλύσουν, δεν θα είναι αυτό που είναι, θα αποδιοργανωθούν, θα καταρρεύσουν, οπότε αυτό που εμείς χαρακτηρίζουμε ως πρόβλημα, δεν είναι για αυτούς πρόβλημα. Η δουλεία είναι πρόβλημα; Για τους δούλους είναι πρόβλημα- για τους δουλοκτήτες δεν είναι πρόβλημα. Πρόβλημα για τους δουλοκτήτες είναι η αντίσταση και η ανυπακοή των δούλων. Η κατανάλωση ορυκτών καυσίμων δεν είναι πρόβλημα για τις εταιρείες πετρελαίου, για μας όμως είναι. Αν και είναι, όλοι και όλες το καταναλώνουμε: μπορείτε να ζήσουμε χωρίς αυτοκίνητο, το οποίο πρέπει να είναι ή σαβ ή σαβοειδές, εάν το μαρούλι δεν έχει πολλά φύλλα.
ΚΑΙ ερωτώ: ο δυτικός πολιτισμός, που έχει γίνει σχεδόν παγκόσμιος, επιδιώκει να λύνει όλα τα προβλήματα ή άλλα επιλύει και άλλα όχι μόνο δεν τα επιλύει αλλά κάνει ό,τι μπορεί για να μην επιλυθούν; Κάνε ό,τι μπορεί για να μην επιλυθούν. Κι αυτά συσσωρεύονται, οξύνονται, επιδεινώνονται, πατάμε γκάζι και οδεύουμε προς το γκρεμό. Πότε θα πέσουμε; Μεταξύ 2050 και 2070 – αυτή είναι η γνώμη μου. Εάν τα επιλύσουμε, ο καπιταλισμός και ο δυτικός πολιτισμός θα εξαφανιστούν. Εάν δεν τα επιλύσουμε, θα εξαφανιστούμε εμείς και μαζί με εμάς και ο καπιταλισμός και ο δυτικός πολιτισμός. Δεν είναι προτιμότερο να εξαφανιστούν ο καπιταλισμός και ο δυτικός πολιτισμός;
ΟΧΙ, δεν είναι προτιμότερο, διότι ο καπιταλισμός και ο δυτικός πολιτισμός μπορούν με την επιστήμη και την τεχνολογία να επιλύσουν όλα τα προβλήματα. Και γιατί δεν τα επιλύουν; Θα.
ΔΥΟ είναι λοιπόν οι σκοποί, οι επιδιώξεις της συγγραφής μιας ιστορίας του ανθρώπου στις μέρες μας: ποιο είναι το μέλλον μας, ποιο είναι το μέλλον των παγκόσμιων προβλημάτων; Θα μπορέσουμε να τα επιλύσουμε ή θα ζήσουμε την Αποκάλυψη και την Κόλαση (: σημαίνει ‘τιμωρία’) . Και ο δεύτερος: ποιο είναι το κομβικό πρόβλημα από το οποίο προέρχονται όλα τα άλλα; Το κομβικό αυτό πρόβλημα εμφανίστηκε στον δυτικό πολιτισμό, μιας και όλα τα προβλήματα σε αυτόν τον πολιτισμό εμφανίστηκαν και έγιναν παγκόσμα, οπότε εκεί θα πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας και την προσοχή μας. Όχι στους τροφοσυλλέκτες του Αμαζονίου. Πώς όμως θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη γένεση του δυτικού πολιτισμού; Ποιες είναι οι πηγές του;
ΘΑ τα αφήσω αναπάντητα όλα αυτά τα ερωτήματα – θα τα εξετάσουμε αργότερα. Θα απαντήσω όμως στο ερώτημα του τίτλου. Όλοι ανεξαιρέτως οι συγγραφείς αρχίζουν την αφήγησή τους με την εμφάνιση του ανθρώπου, του homo sapiens. Ο άνθρωπος όμως διαθέτει χαρακτηριστικά γνωρίσματα τα οποία διαμορφώθηκαν στο παρελθόν, από το πολύ μακρινό μέχρι το πολύ κοντινό, από έξι εκατομμύρια χρόνια μέχρι πριν 300.000: η όρθια στάση/δίποδη βάδιση, η απώλεια του οίστρου στα θηλυκά, η παράταση της παιδικής ηλικίας, το γέλιο και το κλάμα, η κατασκευή εργαλείων, η χρήση σημείων και συμβόλων, η τελετουργία, η άρρητη σκέψη, η φαντασία, η φαντασίωση, ο μύθος, η γλώσσα – η λεκτική επικοινωνία. Και ο πόλεμος! Η εμφάνιση του ανθρώπου, η ανθρωπογένεση, ήταν το αποτέλεσμα μιας επαλληλίας πολλών μη αναστρέψιμων αλλαγών, επαναστάσεων δηλαδή. Δεν θα έπρεπε να αφηγηθούμε αυτές τις επαναστάσεις; Όλες αυτές οι επαναστάσεις ήταν συνέπειες μιας πρωταρχικής, της μεγαλύτερης: της συγκρότησης της πρωτοκοινωνίας, από την οποία προέρχονται όλες όσες μεσολαβούν μεταξύ αυτής και της ανθρώπινης. Γιατί και πώς πριν έξι εκατομμύρια χρόνια κάποια μονήρη πρωτεύοντα θηλαστικά συγκρότησαν κοινωνία; Τι τα εξανάγκασε να το κάνουν;
ΑΣ δεχτούμε ότι ο homo sapiens προήλθε από τον homo erectus – από κάποιο είδος θα προήλθε, δε μπορεί! Ήθελε ο homo erectus να γίνει homo sapiens, το επεδίωξε; Όχι, βέβαια! Έγινε χωρίς να το θέλει, χωρίς να το επιδιώκει. Κι αν από τον homo sapiens προέλθει ένα νέο είδος, μετά από πολλές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, λέμε τώρα, είναι κάτι που θα το επιδιώξουμε ή θα γίνει χωρίς να το θέλουμε και χωρίς να το γνωρίζουμε; Θα γίνει χωρίς να το γνωρίζουμε και χωρίς να το θέλουμε.
ΘΕΛΗΣΑΜΕ, επιδιώξαμε να γίνουμε παραγωγοί τροφής, γεωργοί και κτηνοτρόφοι; Όχι, βέβαια! Κοιμηθήκαμε τροφοσυλλέκτες (κυνηγοί) και μετά από δύο χιλιάδες χρόνια ξυπνήσαμε γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Η παραγωγή της τροφής είναι μία από τις δύο μη αναστρέψιμες αλλαγές, επαναστάσεις δηλαδή, που έκανε ο άνθρωπος. Ήταν μία αλλαγή που δεν την επιδίωξε, δεν την θέλησε – προέκυψε! Η δεύτερη μη αναστρέψιμη αλλαγή ήταν η χρήση της μηχανής. Ήταν κάτι που το θέλησε, το επιδίωξε; Ναι, ήταν πρώτη φορά που έκανε μια επανάσταση επειδή το θέλησε, το φαντάστηκε, το φαντασιώθηκε, το επιδίωξε, το εκπλήρωσε. Σε ποιον πολιτισμό έγινε αυτή η επιθυμητή και συνειδητή επανάσταση; Στον δυτικό. Πού χρησιμοποίηθηκε πρώτη φορά η μηχανή; Στην παραγωγή της τροφής ή στον πόλεμο;
ΣΤΟΝ πόλεμο – στην αρπαγή και στην καταστροφή του κοινωνικού πλούτου, στην εξόντωση των αντιπάλων. Σε αυτήν λοιπόν την πτυχή αυτής της επανάστασης θα αναζητήσουμε το κομβικό πρόβλημα, από το οποίο προέρχονται όλα τα σημερινά- τα οποία μας θέτουν το δίλημμα: ή θα τα επιλύσουμε και θα εξαφανιστεί ο δυτικός πολιτισμός και ο καπιταλισμός ή δεν τα επιλύσουμε και θα βρεθούμε ενώπιον αδιανόητων δεινών.