μια ατυχής μαρξιστική ‘Λαϊκή ιστορία του κόσμου’ (του Κρις Χάρμαν)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Εάν για να μαγειρέψεις φασολάδα χρειάζονται φασόλια, κρεμμύδια, σέλινο, καρότα, μπόλικο λάδι, αλάτι, και νερό βεβαίως, για να μαγειρέψεις μια Φιλοσοφία της Ιστορίας απαιτούνται δύο υλικά: μια γνώση, όχι κατ΄ανάγκην εμβριθής, της παγκόσμιας ιστορίας και η κατασκευή ενός νοήματος. Κατασκευή νοήματος – τί είναι αυτό; 

Θα απαντήσουμε στο ερώτημα  παραθέτοντας εν συνόψει τη Φιλοσοφία της Ιστορίας του Χέγκελ. Η παγκόσμια ιστορία, διατείνεται ο φιλόσοφος, είναι μια διαδικασία απελευθέρωσης τριών περιόδων. Στην αρχή ένας είναι ελεύθερος (ο κινέζος αυτοκράτορας, ο αιγύπτιος φαραώ , ο σουμέριος βασιλιάς, κλπ)· στη συνέχεια, μερικοί είναι ελεύθεροι (Έλληνες και Ρωμαίοι ελεύθεροι πολίτες), και τέλος, κατά την τρίτη περίοδο, αυτήν που διανύουμε σήμερα, όλοι είμαστε ή θα γίνουμε ελεύθεροι. Ο Χέγκελ παρατἠρησε ότι ο παγκόσμια ιστορία διέπεται από ένα νὀημα, αυτό το οποίο ασφαλώς κατασκεύασε νοητικά ο ίδιος. Οι άνθρωποι που ζουν και πεθαίνουν πάνω στον πλανήτη,  εδώ και εκατό χιλιάδες χρόνια,  δεν έχουν επίγνωση αυτής της διαδικασίας, κατά συνέπεια, δεν έχουν επίγνωση και του νοήματος της παγκόσμιας ιστορίας. Αυτό το νόημα λοιπόν είναι κρυφό, οπότε, κρυφά θα είναι τόσο η πρόθεση όσο και το σχέδιο. Διότι δεν νοείται (κρυφό) νόημα χωρίς κάποια αγαθή (κρυφή)  πρόθεση, ‘μέσα στα σχέδια της οποίας το μεμονωμένο, φαινομενικά ακατανόητο και δίχως νόημα γεγονός έχει την εντελώς καθορισμένη αξία του, χωρίς το ίδιο να ξέρει τίποτα’[1]. Ένας άλλος φιλόσοφος, ο πρώτος πραγματικός φιλόσοφος της ιστορίας, ο Τζιανμπατίστα Βἰκο (1668-1744), υποστηρίζει ότι στη παγκόσμια ιστορία επαναλαμβάνεται το εξής μοντελάκι: ενώ ο σκοπός είναι η τελική κυριαρχία μιας δίκαιης κοινωνικής τάξης, στο τέλος κάθε κύκλου επιστρέφουμε στη βαρβαρότητα και ξανά μανά από την αρχή. Στις απόψεις του Βίκο στηρίχθηκε ο Όσβαλντ Σπέγκλερ και υποστήριξε τη δική του φιλοσοφία της ιστορίας: υπάρχει ένας πολιτισμός που επικρατεί κάθε φορά στο παγκόσμιο προσκήνιο, ένας πολιτισμός που είναι νέος, ώριμάζει και τέλος πεθαίνει για να καταλυθεί από τον επόμενο (νεαρό και ρωμαλέο)  πολιτισμό (Η παρακμή της Δύσης).

Θεωρώ ότι είμαστε πολύ κοντά στο να συνειδητοποιήσουμε το τέλος της Φιλοσοφίας της Ιστορίας ως νοητικής κατασκευής ενός κρυφού νοήματος, κρυφής πρόθεσης,  κρυφών σχεδίων και κρυφών σκοπών που αποκαλύπτουν οι φιλόσοφοι. Κι αυτό διότι ζώντας εντός του απείρου αντιλαμβανόμαστε ότι το νόημα, η πρόθεση, το σχέδιο και ο σκοπός είναι τελείως ασύμβατα με το άπειρο. Οι έννοιες αυτές είναι πεπερασμένες και δεν είναι δυνατόν να έχουν κάποια σχέση με το άπειρο. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε, εγώ τουλάχιστον δεν μπορώ να διακρίνω,  κάποια πρόθεση ή κάποιον σκοπό ούτε στην ύπαρξη του σύμπαντος, ούτε της ζωής, ούτε του ανθρώπου. Δεν σταθήκαν όρθια κάποια πρωτεύοντα (!) για να γίνουμε άνθρωποι – απλά, η όρθια στάση, όπως κι όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, ήταν ή η καλύτερη δυνατή λύση (επινόηση) σε κάποια πρόβλημα της ανάγκης ή συνέπεια κάποιας λύσης. Έτσι, η επινόηση, η δημιουργία αναδεικνύεται σε θυγατέρα της μητέρας Ανάγκης, εκλαμβανομένης ως κινδύνου ανυπαρξίας, όπως θα δούμε ένα άλλο πρωινό–κι αυτός είναι ο λόγος που βγάζω εξανθήματα με τον Καστοριάδη, που οι ιδέες του φλερτάρουν με τη φιλοσοφία της ιστορίας ως νοητικής κατασκευής νοήματος. Θεωρώ ότι δεν μας επιτρέπεται πια να γράψουμε μια Φιλοσοφία της Ιστορίας, μπορούμε όμως να γράψουμε μια Παγκόσμια Ιστορία.

Δύο από τα αγαπημένα μου βιβλία είναι η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Χέγκελ και η σχολική (Α΄Λυκείου, 1984) Ιστορία του ανθρώπινου γένους του Λ. Σταυριανού. Το πρώτο είναι το πρώτο βιβλίο που διάβασα, από τις εκδόσεις Αναγνωστίδη. Μου έδωσε η μάνα μου λεφτά να κατέβω στην Αθήνα, από την Π. Πεντέλη να αγοράσω ρούχα κι εγώ επέστρεψα με δύο τσάντες βιβλία. 1975. Είμαι πολύ καβλωμένος με τη Φιλοσοφία της Ιστορίας -διάβασα και συνεχίζω να διαβάζω ό,τι μπορώ να διαβάσω κι έχω καταλήξει στο προαναφερθέν  συμπέρασμα: δεν έχει νόημα η νοητική κατασκευή ενός κρυφού νοήματος  της παγκόσμιας ιστορίας. Το δεύτερο είναι η πιο σύντομη και η πιο εποικοδομητική παγκόσμια ιστορία που έχω διαβάσει. Είμαι επίσης καβλωμένος με τις επίτομες παγκόσμιες ιστορίες και σας εκμυστηρεύομαι ότι γράφω μια επίτομη ερμηνευτική παγκόσμια ιστορία, η οποία θα τελειώσει σε καμιά δεκαριά χρόνια.

Μιας όμως και δεν ξέρουμε τι μας ξημερώνει, αργεί άλλωστε να ξημερώσει, και με αφορμή την επίτομη  ‘Λαϊκή ιστορία του  κόσμου’ του μαρξιστή Κρις Χάρμαν (μετ. Ελένη Αστερίου, εκδ. Τόπος, 2012) θα παραθέσω κάποιες σκέψεις που θα σας επιτρέψουν να σχηματίσετε μια εικόνα για το εγχείρημά μου, οπότε, κι αν ακόμα δεν τελειώσει ή δεν εκδοθεί, θα ισχύσει το λαϊκό δίστιχο, “στα αρχἰδια μας και μας, Κωστής Παλαμάς’.

Θα ήθελα πρώτα να σας πω ότι έχω διαβάσει σχεδόν όλες τις επίτομες, άντε και δίτομες, παγκόσμιες ιστορίες που κυκλοφορούν στα ελληνικά – από εικονογραφημένες παιδικές μέχρι Γουέλς και Γκόμπριχ και την πρόσφατη του μαρξιστή Χάρμαν. Περίμενα, προσδοκούσα, η παγκόσμια ιστορία του Χάρμαν να μας έλεγε κάτι καινούργιο, δυστυχώς όμως απογοητεύθηκα. Είναι εντυπωσιακό το πόσα κοινά στοιχεία εντοπίζουμε σε όλες τις παγκόσμιες ιστορίες που έχουν κυκλοφορήσει. Θα μου πείτε ότι αυτό είναι αναπόφευκτο. Εγώ θα σας πω ότι δεν είναι καθόλου αναπόφευκτο -αυτό που είναι αναπόφευκτο είναι ότι το κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ένας κοινός τρόπος σκέψης, από τον οποίο ούτε ο μαρξιστής Χάρμαν απομακρύνεται.

Εντοπίζω δυο σοβαρότατα ατοπήματα σε όλες ανεξαιρέτως τις παγκόσμιες ιστορίες που έχω διαβάσει. Να το  πρώτο ατόπημα, το οποίο εντοπίζεται στον Χάρμαν, στις πρώτες λέξεις του δευτέρου κεφαλαίου (Οι πρώτοι πολιτισμοί, σελ. 17):

Ο πολιτισμός με τη στενή έννοια της συγκέντρωσης του πληθυσμού σε πόλεις εμφανίστηκε μόλις πριν από περίπου 5.000 χρόνια. Σαν πρώτα στοιχεία μπορούμε να θεωρήσουμε τα σπουδαία κτίσματα που βρέθηκαν σε διάφορα μέρη του κόσμου:οι πυραμίδες της Αιγύπτου και της κεντρικής Αμερικής, τα ζιγκουράτ (βαθμιδωτές πυραμίδες) του Ιράκ, το ανάκτορο της Κνωσού στην Κρήτη, η ακρόπολη των Μυκηνών στην ηπειρωτική Ελλάδα. . .

Ο πολιτισμός λοιπόν, με τη στενή έννοια,  κατά τον Χάρμαν εμφανίστηκε πριν από 5.000 χρόνια· συμφωνεί λοιπόν απόλυτα με αυτά που έχουν γράψει πριν από αυτόν οι αστοί ιστορικοί του Κέμπριτζ και της Οξφόρδης, οι ιστορικοί της Ιστορίας της Ανθρωπότητας (υπό την αιγίδα της Ουνέσκο) και άλλοι πολλοί. Δεν αναρωτιέμαι ποια είναι η ευρεία έννοια του πολιτισμού, μιας και δεν θα διαφέρει και πολύ από τη στενή -θα δούμε παρακάτω ποια είναι· αναρωτιέμαι όμως το εξής: εάν ο πολιτισμός εμφανίστηκε το 3.000 π. Χ., τότε, πριν από αυτό το χρονικό σημείο ήμασταν απολίτιστοι. Και αναρωτιέμαι επίσης: με πιο κριτήριο θεωρούμε ότι πολιτισμός είναι η συγκέντρωση του πληθυσμού σε πόλεις;

Αντιλαμβάνεστε ότι εγείρω για άλλη μια φορά το μείζον ζήτημα του ορισμού του πολιτισμού. Διότι εάν διατυπώσουμε έναν άλλον ορισμό για τον πολιτισμό, τότε θα φτάσουμε στο σημείο να διαβάσουμε την παγκόσμια ιστορία με πολύ διαφορετικό τρόπο. Πριν προτείνω έναν άλλον ορισμό, θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή μου στον ισχύοντα και να διατυπώσω της ενστάσεις μου. Με απασχολεί το εξής: ποιοι διατύπωσαν και για ποιο λόγο (μη συνειδητό, προφανώς) αυτόν τον ορισμό; Τίνος είναι αυτός ο ορισμός; Και, το σημαντικότερο: ποια είναι η λειτουργία του;

Το γεγονός ότι η συγκέντρωση του πληθυσμού στις πόλεις στην Αίγυπτο και τη Σουμερία (Μεσοποταμία) είναι ταυτόσημη με την στενή έννοια του πολιτισμού, μας παρωθεί να εικάσουμε βάσιμα ότι οι επινοητές αυτού του ορισμού ζούσαν σε μια εποχή που το κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η συγκέντρωση του πληθυσμού στις πόλεις. Ποια ήταν αυτή η εποχή; Μα η λεγόμενη βιομηχανική επανάσταση! Πρόκειται περί προβολής: εάν πολιτισμός είναι η καπιταλιστική πόλη, που εμφανίζεται κατά την βιομηχανική επανάσταση, η πρώτη εποχή συγκέντρωσης του πληθυσμού στις πόλεις δηλώνει και την εμφάνιση του πολιτισμού. Σαν πρώτα στοιχεία του πολιτισμού μπορούμε να θεωρήσουμε τις πυραμίδες και τις ακροπόλεις, μας λέει ο Χάρμαν -τι ήταν όμως αυτά τα κτίσματα; Ήταν μνημεία της Κυριαρχίας, σύμβολα του πλούτου, της ισχύος και της δόξας του Κυρίου αιγύπτιου Φαραώ, του σουμέριου λούγκαλ (:μεγάλος άνδρας, βασιλιάς), νοτιοαμερικάνου Ίνκα (: γιος του ήλιου), μυκηναίου ποιμένος λαών.

Υποστηρίζουμε λοιπόν ότι ο επινοητής του ισχύοντος και επικρατούντος ορισμού του πολιτισμού ήταν ο αστός καπιταλιστής Κύριος, ο οποίος ταύτισε την εμφάνιση του πολιτισμού με την εμφάνιση της Κυριαρχίας -διότι οι πρώτες πόλεις  ήταν ο τόπος της Κυριαρχίας. Με την ευρεία έννοια, ο πολιτισμός είναι αυτό που ορίζουν τα λεξικά του Κυρίου: είναι τα επιτεύγματα του ανθρώπου: και η εφεύρεση του τροχού και της γεωργίας και των πυραμίδων και των ατομικών βομβών και, κατά συνέπεια,  η καταστροφή και η εξόντωση της Χιροσίμας και του Ναγκασακιού -μη μου πείτε ότι δεν ήταν ανθρώπινο επίτευγμα! 

Θα κάνω μια σύντομη παράκαμψη και θα επανέλθω στο θέμα μου. Γράφουμε μια παγκόσμια ιστορία όχι μόνο για να μάθουμε το παρελθόν μας αλλά κυρίως για να δώσουμε μια απάντηση στο εξής ερώτημα: πως φτάσαμε μέχρι εδώ -πως φτάσαμε στο σημείο να αντιμετωπίζουμε τόσο το φάσμα του αφανισμού όσο και το ενδεχόμενο της επίλυσης των παγκόσμιων κοινωνικών προβλημάτων; Εάν αποδεχτούμε τον ισχύοντα ορισμό του πολιτισμού, τότε θα δυσκολευτούμε πάρα πολύ να απαντήσουμε σε αυτά τα κρίσιμα ερωτήματα. Εάν τα επιτεύγματα του πολιτισμού, της Κυριαρχίας δηλαδή, μας καταστρέψουν, τότε οφείλουμε να αναθεωρήσουμε την έννοια και τον ορισμό του πολιτισμού. Επιστρέφω.

Κάποιοι ταύτισαν την εμφάνιση της Κυριαρχίας, που εμφανίζεται ως πόλεις, κτίσματα του Κυρίου, κλπ, με τον πολιτισμό, αυτό που οφείλουμε να κάνουμε όμως εμείς είναι να αποδομήσουμε αυτή τη συσχέτιση και να προτείνουμε έναν άλλον ορισμό. Η ταύτιση αυτή δεν είναι παρά μια υπεράσπιση της Κυριαρχίας εν γένει, και συγκεκριμένα της δυτικής καπιταλιστικής Κυριαρχίας των ημερών μας. Από τη στιγμή όμως που αντιμετωπίζουμε το φάσμα του αφανισμού, είμαστε υποχρεωμένοι να αναθεωρήσουμε την έννοια του πολιτισμού.

Γιατί αντιμετωπίζουμε το φάσμα του αφανισμού; Να η απάντηση: το αντιμετωπίζουμε διότι η Κυριαρχία από τη φύση της δεν γνωρίζει όρια. Εάν ο σκοπός της, του Κυρίου δηλαδή,  είναι η καθυπόταξη της φύσης, τότε ο σκοπός αυτός μαρτυρά απουσία ορίων στην επιθυμία και στη ελευθερία. Κατά συνέπεια, και ο πολιτισμός δεν γνωρίζει όρια. Μέχρι την εμφάνιση της Κυριαρχίας, οι ανθρώπινες κοινότητες, τροφοσυλλεκτικές και αγροτικές,  είχαν σαφέστατη επίγνωση της αναγκαιότητας των ορίων. Η Κυριαρχία, άρα και ο πολιτισμός,  εγκαινιάζει την κατἀλυση των ορίων. Σήμερα, εάν θέλουμε να επιβιώσουμε οφείλουμε να βάλουμε όρια – είναι ο μόνος τρόπος να αντιμετωπίσουμε και να επιλύσουμε τα παγκόσμια κοινωνικά προβλήματα. Ο Κύριος τσινάει όμως και το αδιέξοδό του, το δίλημμά Του, γίνεται ολοένα και πιο σαφές: εάν βάλει όρια, η Κυριαρχία θα συρρικνωθεί και μακροπρόθεσμα ενδέχεται να καταλυθεί· εάν δεν βάλει όρια, περνάμε τις πύλες της Κόλασης -ζούμε την Αποκάλυψη του Κυρίου ημών. 

Η  ανθρωπογένεση και η κοινωνιογένεση όμως είναι αποτέλεσμα της ύπαρξης ορίων στην επιθυμία και την ελευθερία. Γίναμε άνθρωποι όχι γιατί επινοήσαμε και χρησιμοποιήσαμε εργαλεία αλλά διότι βάλαμε όρια στην ελευθερία μας και την επιθυμία μας. Αυτά τα όρια μας έκαναν ανθρώπους, αυτά τα όρια μας έσωσαν, αυτά και θα μας σώσουν. Προτείνω λοιπόν να ταυτίσουμε την ενθρωπογένεση/κοινωνιογένεση με τον πολιτισμό – το πρόβλημα της ορολογίας είναι παρόν και δισεπίλυτο, μιας και ο πολιτισμός παραπέμπει στην πόλιν και όχι στην ύπαρξη ορίων.

Ας γράψουμε λοιπόν μια παγκόσμια ιστορία έχοντας κατά νου πως πολιτισμός είναι η ανάγκη ύπαρξης ορίων στην ελευθερία και στην επιθυμία. Θα γράφαμε ότι οι ανθρωποι ήταν πολιτισμένοι μέχρι το 3.000 π. Χ. αλλά από τότε, με την εμφάνιση της Κυριαρχίας  έπαψαν να είναι πολιτσμένοι. Οπότε, αυτό που ο Κύριος ορίζει ως πολιτισμό, εμείς λέμε ότι είναι έλλειψη πολιτισμού -η λέξη βαρβαρότητα δεν μου κάθεται και πολύ καλά.  Εάν λοιπόν κινδυνεύουμε να εξολοθρευτούμε, αυτό οφείλεται στην ακάθεκτη προέλαση της βαρβαρότητας που εκλαμβάνεται ως πολιτισμός.

Ας δούμε τώρα και το δεύτερο ατόπημα.

Η συγγραφή μιας σύντομης, συνοπτικής παγκόσμιας ιστορίας είναι μια συνθετική εργασία που βασίζεται αφενός σε άλλες συνθετικές εργασίες, όχι μόνο ιστοριογραφικές,  επι μέρους περιόδων και αφετέρου στα σημαντικότερα κείμενα του παγκόσμιου ‘πολιτισμού᾿. Σε κάθε επίτομη παγκόσμια ιστορία θα διαβάσουμε στην αρχή λίγες σελίδες για την ανθρωπογένεση, για υποθέσεις και εικασίες δηλαδή, μετά θα διαβάσουμε για την περίοδο της τροφοσυλλογής, για την καλλιέργεια της γης και τη νεολιθική επανάσταση. Και μετά, από την απολίτιστη προϊστορία περνάμε στην πολιτισμένη ιστορία. Διαβάζουμε για τους πολιτισμούς της Αυγύπτου και της Σουμερίας, μετά για την αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη, την φεουδαρχία και μετά για τον καπιταλισμό. Αυτή είναι η δομή όλων των επίτομων παγκόσμιων ιστοριών. Εάν διαβάσουμε ιστοριογραφίες επι μέρους περιόδων και μια συνοπτική παγκόσμια ιστορία, θα επισημάνουμε μια πολύ παράξενη αντίφαση.

Από το 4.500 π. Χ., σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, μέχρι το 1500 μ. Χ., διαβάζουμε για ποιμενικούς λαούς που πρωταγωνίστηκαν στην παγκόσμια ιστορία και είναι παρόντες και στις μέρες μας. Πρόκειται για τους Ινδοευρωπαίους, τους΄Εβραίους και τους Ἀραβες, τους Τούρκους και τους Μογγόλους: για πάνω από 6.000 χρόνια εισέβαλαν στις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων, εγκαταστάθηκαν μόνιμα με αποτέλεσμα να εμφανιστούν νέοι κοινωνικοί σχηματισμοί, τρόποι παραγωγής, θρησκείες (βραχμανισμός, ζωροαστρισμός, ιουδαϊσμός, ισλαμισμός), κλπ. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ήταν ποιμενικής προέλευσης, ενώ ποιμενικές είναι και οι ρίζες του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής, ενώ και η φεουδαρχία είναι προϊόν σύνθεσης της καταρρέουσας ρωμαϊκής δουλοκτησίας και του εν αποσυνθέσει ποιμενισμού των ποιμενικο-γεωργικών, οπότε, έντονο είναι το ποιμενικό στοιχείο και στον καπιταλισμό.

Εκτός όμως από κάποιες περιστασιακές, αν και αναπόφευκτες, αναφορές στους ποιμενικούς λαούς και τις επιδρομές, δεν θα βρείτε ούτε σε μία επίτομη παγκόσμια ιστορία έστω λίγες σελίδες που να δίνουν κάποια απάντηση στα εξής ερωτήματα: Γιατί αυτοί οι λαοί ήταν τόσο πολεμοχαρείς, τόσο αιμοδιψείς, τόσο ενδεείς; Γιατί εγκατέλειπαν ανά  τακτά χρονικά διαστήματα τα βοσκοτόπια και εισέβαλαν στις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων σπέρνοντας τον τρόμο και τη φρίκη; Γιατί άλλοι εγκαθίστανταν μόνιμα και άλλοι επέστρεφαν στα ενδιαιτήματά τους; Πως προέκυψε ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής; Πως η ποιμενική κληρονομιά επιβίωσε και συνέβαλε στην εμφάνιση τρόπων παραγωγής και κοινωνικών σχηματισμών; Καμία, απολύτως καμία επίτομη παγκόσμια ιστορία δεν δίνει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, καμία μα καμία δεν λαμβάνει υπόψη της το ποιμενικό στοιχείο. Η αδιαφορία αυτή γίνεται πολύ πιο έντονη εάν αναλογιστούμε ότι η ποιμενική γραμματεία είναι μία από τις πιο εκτεταμένες και σημαντικές της παγκόσμιας εν γἐνει γραμματείας. Οι Βέδες, η Αβέστα, η Ιλιάδα, η Παλαιά Διαθήκη, η Μαχαμπαράτα, το Κοράνιο είναι κείμενα που έγραψαν ποιμένες και οι εξ αυτών προερχόμενοι μεταγενέστεροι Κύριοι.

Ο δυτικός πολιτισμός  είναι ένας παραλλαγμένος, μεταλλαγμένος ποιμενικός πολιτισμός. Η δυτική Κυριαρχία είναι μια ποιμενικής προέλευσης Κυριαρχία. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το παρελθόν της, το παρόν της και να διατυπώσουμε κάποιες σκέψεις για το μέλλον της, εάν δεν κατανοήσουμε τον ποιμενισμό και τις επιβιώσεις του.

Αυτά εἰναι τα δύο ατοπήματα των επίτομων παγκόσμιων ιστορικών, κι αυτής του Χἀρμαν συμπεριλαμβανομένης ασφαλώς. Είναι κρίμα που ένας μαρξιστής αναμασά τα ιδεολογήματα και την ανεπάρκεια των ιστορικών του Κυρίου. Από τη πλευρά μας, θα επιχειρήσουμε να συνθέσουμε μια επίτομη παγκόσμια ιστορία που θα ταυτίζει τον πολιτισμό με την ανθρωπογένεση/κοινωνιογένεση, με την ύπαρξη ορίων στην ελευθερία και στην επιθυμία,  που θα θεωρεί τόσο την ανατολική εκδοχή της Κυριαρχίας (πόλεις, πυραμίδες. . .) όσο και την ποιμενική (δυτική) ως κατάλυση των ορίων, άρα, ως υποχώρηση του πολιτισμού και όχι ως εμφάνισή του.

Για να καταλήξω στο συμπέρασμα ότι ουδέποτε υπήρξαμε τόσο απολίτιστοι όσο στις μέρες μας. Το φάσμα του αφανισμού της φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας επιβεβαιώνει την παραπάνω ρήση. Κατά συνέπεια, μόνο εάν υπάρξουμε όσο ποτέ άλλοτε πολιτισμένοι, θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε το φάσμα του αφανισμού.