φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Το βασικό αντικείμενο της δυτικής φιλοσοφίας, αρχαίας και νεώτερης, είναι η υπόταξη της φύσης, δηλαδή ο εξοβελισμός του θανάτου, η επίτευξη της σωματικής αθανασίας. Όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι υποστήριξαν μια άποψη, άλλοι με τρόπο φανερό κι άλλοι με τρόπο υπαινικτικό. Άλλοι υποστήριξαν ότι η Κυριαρχία πάνω στη φύση είναι εφικτή και θέμα χρόνου κι άλλοι πως είναι ανέφικτη. Αναπόφευκτα, ήρθε στο προσκήνιο το ζήτημα της ισχύος: ποιος είναι, ποιος μπορεί να είναι πιο ισχυρός, εγώ, ο Κύριος, ή η Φύση;
Η ισχύς πήρε πολλά ονόματα – ένα από αυτά είναι και το ύψος και το υψηλό.Η συσχέτιση ισχύος και ύψους πουθενά αλλού δεν είναι τόσο σαφής όσο στο έργο του Καντ, Κριτική της Κριτικής Δύναμης (Κritik der Urteilskraft) που δημοσιεύτηκε το 1790, μεσούσης της Γαλλικής Επανάστασης. Ας διαβάσουμε τι γράφει σχετικά (μετ. Κώστας Ανδρουλιδάκης, εκδ. Ιδεόγραμμα, Αθήνα 2002):
. . . η ακαταμάχητη δύναμη της φύσης μας επιτρέπει να γνωρίσουμε μεν τη φυσική μας αδυναμία, ως φυσικών όντων, συγχρόνως όμως και να ανακαλύψουμε την ικανότητα να κρίνουμε τους εαυτούς μας ως ανεξάρτητους από την ίδια και ακόμη μια υπεροχή επί της φύσης. . . Άρα, η φύση ονομάζεται εδώ υψηλή επειδή απλώς υψώνει τη φαντασία στο να αναπαραστήσει τις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες το πνεύμα μπορεί να κάμει αισθητή την καθαυτό ανωτερότητα του προορισμού του ακόμη και έναντι της φύσης (σελ. 183-4).
Πολύ σαφή και ξεκάθαρα. Προς το τέλος όμως του ίδιου, κεφαλαίου (28ου) ο Καντ είναι ακόμα πιο σαφής. Θα παραθέσω τις τελευταίες γραμμές όχι μόνο για να σχηματίσουμε μια ευκρινή εικόνα των απόψεών του αλλά επειδή για να διαβάσετε κι ένα δείγμα απλής γραφής – όταν ο Καντ θέλει να γράψει κάτι απλά, μπορεί και το γράφει.Υπάρχει κι ένας τρίτος λόγος, θα τον διατυπώσω όμως μετά την παράθεση του εδαφίου.
Το ύψος δεν περιέχεται λοιπόν σε κάποιο πράγμα της φύσης, αλλά μόνο στο πνεύμα μας, εφόσον μπορούμε να αποκτήσουμε επίγνωση της υπεροχής μας έναντι της φύσης εντός μας και με τον τρόπον αυτόν και της φύσης εξω από μας (εφ’ όσον αυτή επενεργεί σε μας). Όλα όσα εγείρουν το συναίσθημα αυτό μέσα μας, όπως η δύναμη της φύσης που προκαλεί τις δυνάμεις μας, λέγονται συνεπώς (μολονότι ανακριβώς) υψηλά. Και μόνον υπό την προϋπόθεση της Ιδέας αυτής εντός μας και σε συσχετισμό μ’ αυτήν είμαστε ικανοί να φθάσομε στην Ιδέα του ύψους του όντος εκείνου, το οποίο προκαλεί βαθύ σεβασμό σε μας όχι μόνο με τη δύναμή του που αποδεικνύει στη φύση, αλλ’ ακόμη περισσότερο με την ικανότητα που έχει θέσει μέσα μας, ώστε να κρίνομε τη δύναμή του εκείνη χωρίς φόβο και να σκεπτόμαστε τον προορισμό μας ως υψηλότερο από αυτήν.
. . . και να σκεπτόμαστε τον προορισμό μας ως υψηλότερο από αυτήν: ναι, η κυριαρχία πάνω στη φύση είναι εφικτή, εμείς είμαστε πιο ισχυροί από τη φύση, είμαστε πιο υψηλοί. Έτσι, δεν μας ξαφνιάζει που ενώ το πρώτο μέρος του βιβλίου ασχολείται με την Αισθητική, το δεύτερο με την. . .Τελολογία! (Και όχι τελεολογία). Μα τι σχέση μπορεί να έχει η Αισθητική με την Τελολογία; Δεν σας φαίνεται παράξενο; Μπορεί να σας φαίνεται, αλλά για έναν αστό γερμανό ιδεαλιστή φιλόσοφο δεν είναι καθόλου. Η Αισθητική ασχολείται με τις ορατές εκφάνσεις της ισχύος, ενώ η Τελολογία με την εκπλήρωση των επιθυμιών μας μέσω της ισχύος. Στο πρώτο μέρος, στο δεύτερο βιβλίο, ασχολείται με το Υψηλό, από το οποίο παραθέσαμε και τα εδάφια. Σε αυτὀ το δεύτερο βιβλίο, ο Καντ εξετάζει το υψηλό με δυο τρόπους: Περί του μαθηματικώς υψηλού και Περί του δυναμικώς υψηλού της φύσης. Και στους δύο τρόπους, ούτε στιγμή δεν χάνει την έννοια της ισχύος από τα μάτια του. Στο πρώτο μέρος (Περί του μαθηματικώς υψηλού) ο φιλόσοφος μας χαρίζει τρεις ορισμούς του υψηλού και με αυτούς θα στρέψω αλλού την προσοχή μου.
Υψηλό ονομάζουμε ότι είναι απολύτως μεγάλο, αυτός είναι ο πρώτος ορισμός. Είναι σαφές ότι το απολύτως μεγάλο είναι η απόλυτη ισχύς. Ο δεύτερος ορισμός: υψηλό είναι εκείνο, σε σύγκριση με το οποίο όλα τα άλλα είναι μικρά. Και εδώ, η έννοια της ισχύος είναι παρούσα και σαφής. Ο τρίτος: υψηλό είναι εκείνο που και μόνο να μπορούμε να το σκεφτούμε αποδεικνύει μια ικανότητα του πνεύματος, η οποία υπερβαίνει κάθε μέτρο των αισθήσεων. Τι υπερβαίνει κάθε μέτρο των αισθήσεων; Η αθανασία, τι άλλο;
Ο Κάντ, φίλες και φίλοι, ήταν κληρονόμος, όπως και όλοι οι δυτικοί στοχαστές, κληρονόμος των λατρειών, δηλαδή των επιθυμιών, που διατυπώθηκαν πρώτη φορά στην αρχαϊκή Ελλάδα (700-500) και καταγράφηκαν με έξοχα συγκλονιστικό τρόπο στην Ιλιάδα. Μία από αυτές τις λατρείες ήταν και η λατρεία του ύψους, η επιθυμία κατάκτησης και κατοχής του ύψους. Μια άλλη ήταν η επιθυμία της αθανασίας. Οι λατρείες αυτές είναι ο γενέθλιος τόπος του δυτικού πολιτισμού και εννοείται πως επιβιώνουν ακόμα στις μέρες μας. Θα έλεγα ότι η πρώτη έχει εκπληρωθεί: πάνω στη Γη πέφτουν κάθε μέρα εκατοντάδες σκουπίδια από τους διαστημικούς δορυφόρους που στέλνουμε. Από εκεἰ ψηλά μπορούνε να διακρίνουνε αντικείμενα μέχρι και 30 εκ. , εκεί ψηλά ζουν οι Κύριοι, εκεί τρώνε, εκεί γαμάνε, εκεί κοιμούνται. Σε γλωσσικό επίπεδο, οι φράσεις που έχουν σχηματιστεί σε όλες τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες με βάση το ύψος και το άνω είναι αναρίθμητες, τις μεταχειριζόμαστε καθημερινά και συνεκδοχικά δηλώνουν την ισχύ: υψηλοί προσκεκλημένοι, υψηλά πρόσωπα, ανώτεροι αξιωματούχοι, κλπ, κλπ.
Η Ιλιάδας μας πληροφορεί γιατί η κατοχή του ύψους αυξάνει την ισχύ. Οι μυκηναίοι άρχοντες ζουν πάνω στις ψηλές και απόκρημνες ακροπόλεις τόσο για να νιώθουν ασφαλείς όσο και να προστατέψουν τη λεία τους. Ασφαλώς και θα ήθελαν να ζούν πιο ψηλά – ο Ζεύς δεν εἰναι παρά αυτό που θα ήθελαν να ήταν αλλά δεν μπορούσαν. Το ύψος εξασφαλίζει ακόμα πολεμική ισχύ, μιας και αυξάνει το βεληνεκές αλλά και την ισχύ του βλήματος, εξασφαλίζει όμως και τη δυνατότητα επιτήρησης και παρακολούθησης μεγαλύτερων εκτάσεων γης άρα και περισσότερων υποτελών Παραγωγών. Η κατάκτηση του ύψους προϋποθέτει την ισχύ (δυνατότητα πτήσης), από την άλλη όμως την αυξάνει (διαστημικοί δορυφόροι).
Ο Καντ συγκεφαλαιώνει με δικά του λόγια, μεταχειριζόμενος τον φιλοσοφικό κώδικα της γλώσσας του και της εποχής του, την Ιλιάδα, δεν κάνει ούτε ένα βήμα παραπέρα. Ενώ όμως η λατρεία του ύψους, η επιθυμία ελέγχου του ύψους εκπληρώθηκε, με τις πρώτες πτήσεις, εδώ και εκατό (και κάτι) μόλις χρόνια, η επιθυμία της απόλυτης ισχύος δεν εκπληρώθηκε. Εάν δεν εκπληρωθεί, θα συνεχίζουμε να ταυτίζουμε το υψηλό με το ισχυρό και το ποιοτικό (η ισχύς κι αν είναι ποιότητα. . .).
Εάν εκπληρωθεί, κάθε τι το υψηλό θα γκρεμιστεί στα πόδια μας ερείπια. Το υψηλό θα γίνει κείμενο, δηλαδή κατάκοιτο, νεκρό.
Σχολιάστε ελεύθερα!