in Τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου

Εύριπος: μια επανεξέταση της ετυμολογίας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στη Μαρία και τον Ευριπίδη που είχαν την καλοσύνη να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε κάποιες δυσνόητες φράσεις και λέξεις που διαβάζουμε στο απόσπασμα πρακτικού συνεδριάσεως της Εφοροδημογεροντίας Σουφλίου της 1ης Αυγούστου 1904.  Αντικείμενό του σημειώματος θα είναι το όνομα Εύριπος, από το οποίο προέρχεται και το Ευριπίδης. Το Μαρία δεν παρουσιάζει δυσκολίες, μιας και προέρχεται από το εβραϊκό mariam, που σημαίνει, αν δεν κάνω λάθος, ‘πριγκίπισσα, βασίλισσα’. Ευριπίδη ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες έναν άνεμο που έπνεε από τον Εύριπο, τον πορθμό που χωρίζει την Εύβοια και την ελλαδική χερσόνησο. Η λέξη Εύριπος προέρχεται από το προσηγορικό εύριπος, που δηλώνει στενό ρεύμα θάλασσας όπου η παλίρροια είναι ορμητική. Ετυμολογείται από το ευ και ριπή, όπου η ριπή σημαίνει την ορμητική κίνηση. Το επίρρημα ευ προέρχεται από το *wesu, με τη σίγηση των w (F) και s, όπου το μόρφημα *we δηλώνει την καταλληλότητα και το *su την ποσότητα. Το ευ λοιπόν σήμαινε αρχικά ‘κατάλληλο, ωφέλιμο, χρήσιμο’ και ‘πολύ’.  Το *we απαντά σε λέξεις των κρατικών αρχείων της μυκηναϊκής Πύλου, λ.χ., Fεαλειφές (Fr 1215,1223)  σημαίνει (λάδι) κατάλληλο για επάλειψη, ενώ το *su επιβιώνει στις λέξεις υ-γιής και ύ-βρις.Η σημασία της καταλληλότητας λησμονήθηκε και το ευ σημαίνει μόνο πολύ: ευσεβής, ευτυχής, κλπ.

Η γενικά αποδεκτή ετυμολογία της λέξης ‘εύριπος’ είναι αυτή που προανέφερα. Τα κρατικά αρχεία της Πύλου όμως μας παρέχουν κάποια στοιχεία, τα οποία μας επιτρέπουν να διατυπώσουμε μια επιφύλαξη και με αυτήν θα ασχοληθούμε σήμερα.

Στην πινακίδα An 610.6 διαβάζουμε το όνομα ενός οικισμού, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να εισφέρει 9 άνδρες, οι οποίοι θα χρησιμοποιηθούν ως κωπηλάτες. Το όνομά του είναι e-wi-ri-po και μεταγράφεται (από τους Ventris-Chadwick) ως Εύριπος. Πρόκειται για οικισμό του μυκηναϊκού βασιλείου της Πύλου και όχι την τοποθεσία του πορθμού της Εύβοιας. Η μεταγραφή όμως αυτή είναι λαθεμένη και γίνεται υπό την επίδραση της λέξης Εύριπος. Εάν επρόκειτο για τη λέξη Εύριπος, ο μυκηναίος γραφέας θα έπρεπε να είχε γράψει e-u-wi-ri-po και όχι e-wi-ri-po. Γιατί απέδωσε το ευ ως ew;

Το ευ στα κρατικά αρχεία της Πύλου αποδίδεται πάντα ως e-u. Τα παραδείγματα είναι πολλά, πάρα πολλά: Ευμένης (e-u-me-ne), Ευμήδης (e-u-me-de) , Εύκολος (ή Εύχορος ή Εύκλος: e-u-ko-ro), Εύπορος (ή Εύφορος ή Εύπωλος: e-u-po-ro), ΕύναFος (Εύνηος: e-u-na-wo) και άλλα πολλά. Θα έπρεπε να γράψει e-u-wi-ri-po διότι η λέξη ριπή προέρχεται από το Fριπή. Εκτός εάν το e-wi-ri-po προέρχεται από το ε-Fριπος, αλλά σε αυτήν την περίπτωση το ε είναι ανεξήγητο. Μήπως ξέχασε να γράψει το συλλαβόγραμμα u; Δεν αποκλείεται, μιας και έχουμε εντοπίσει πολλά ορθογραφικά λάθη των γραφέων.

Δεν πρόκειται όμως για λάθος. Υπάρχει μια ακόμα λέξη που δίνει τροφή στην επιφύλαξή μας. Η πινακίδα  Aa 60 απογράφει μια ομάδα γυναικών δούλων που αναφέρονται με το όνομα της καταγωγής τους: e-wi-ri-pi-ja: ΕFρίπιαι, γυναίκες καταγόμενες από τον ΈFριπο. Μιας και όλες οι ομάδες των γυναικών δούλων που καταγράφονται προέρχρονται από οικισμούς πέραν των ορίων του μυκηναϊκού βασιλείου, του σημερινού νομού της Μεσσηνίας, είναι βέβαιο ότι αυτός ο οικισμός δεν είναι ο οικισμός e-wi-ri-po που αναφέραμε παραπάνω. Οι γυναίκες δούλες που καταγράφονται προέρχονται από τα Κύθηρα, τη Λήμνο, την Μίλητο, τη Χίο, την Κνίδο, την Αλικαρνασσό και είναι όλες αιχμάλωτες πολέμου, λεία ληστρικών επιδρομών σε νησιά του Αιγαίου και σε μικρασιατικά παράλια.  Πρόκειται για ομωνυμία – αυτό που συμβαίνει στις μέρες μας συνέβαινε και στην κλασική εποχή και στη μυκηναϊκή: πολλοί οικισμοι, βουνά και ποτάμια έχουν το ίδιο όνομα.

Θεωρώ κάπως απίθανο να έκανε λάθος ο γραφέας και στη περίπτωση τους ονόματος καταγωγής των γυναικών δούλων. Μπορούμε να δώσουμε κάποια εξήγηση;

Μπορούμε. Πολλές λέξεις των κρατικών αρχείων της μυκηναϊκής Πύλου δεν διαβάζονται, ανθρωπονύμια και τοπωνύμια κυρίως,  επειδή είναι είτε προελληνικά είτε ελληνικά αλλά έχουν λησμονηθεί. Τα περισσότερα είναι προελληνικά. Η μορφολογία τους δεν είναι ελληνική κι αυτό μας προτρέπει να εικάσουμε βασιμα ότι είναι προελληνικά. Δεν γνωρίζουμε, και ίσως να μην μάθουμε ποτέ,  τι σημαίνει η λέξη Αθήνα, Υμηττός, Πάρνηθα, Αττική, Κόρινθος, Τίρυνθα, Ζάκυνθος, Όλυμπος, Κρήτη, Κύθηρα  και άλλα πολλά. Οι μυκηναϊκές μαρτυρίες της λέξης e-wi-ri-po μας ωθούν να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι η λέξη δεν είναι ελληνική αλλά προελληνική.

Μήπως η λέξη e-wi-ri-po (ΈFριπος) μετεξελίχθηκε, αποδόθηκε ως Εύριπος, οπότε κατέληξε να ετυμολογείται από το ευ και ριπή; Πως έγινε αυτό; Το κλειδί για την κατανόηση της μετεξέλιξης είναι το φώνημα F. Η λέξη ΈFριπος έγινε Εύριπος με την τροπή του ημιφώνου F σε υ. Κι αυτό διότι υπήρχε μια μεγάλη ομοιότητα στην προφορά του F ως φωνήεντος και του υ. Το F σε θέση φωνήεντος ήταν ένα κλειστό ου, προφερόνταν δηλαδή όπως το ου στο γαλλικό qui. Με τον ίδιο τρόπο προφερόταν και το υ πριν μετεξελιχτεί φωνητικά σε [ι]. Επιλέγω και παραθέτω δυο πολύ γνωστά παραδείγματα της τροπής του F εν μέσω της λέξης σε υ. Το αριθμητικό δύο προέρχεται από το δFo, όπως μας επιβεβαιώνουν οι μυκηναϊκές πινακίδες (dwo). Το τοπικό επίρρημα δεύρο προέρχεται από το δεFρο, όπως και πάλι επιβεβαιώνουν τα μυκηναϊκά κρατικά αρχεία (de-we-ro)

Η τροπή του F σε υ έγινε μετά την αποσύνθεση της μυκηναϊκής κοινωνίας, μετά το 1200 π. Χ. Το προελληνικό τοπωνύμιο ΈFριπος άρχισε να προφέρεται Εύριπος, οπότε η προέλευση της λέξης από το ευ και ριπή ήταν ευνόητη. Πρόκειται δηλαδή για μια ακόμα περίπτωση λαϊκής παρετυμολογίας.

Εκτός εάν, βεβαίως, η λέξη Εύριπος προέρχεται από το εύριπος, δεν έχει καμιά σχέση, δεν είναι μετεξέλιξη του μυκηναϊκού τοπωνυμίου  ΈFριπος, e-wi-ri-po, πλάστηκε δηλαδή ex nihilo μετά την κατάρρευση του μηκηναϊκού πολιτισμού.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Αγαπητέ Αθανάσιε
    Tο βάθος του γνωστικού σας πεδίου και των ενδιαφερόντων σας, επίσης ο “απλουστευμένος τρόπος” παρουσίασης των θεμάτων που καταπιάνεστε, προκαλεί το πραγματικό ενδιαφέρον στον επισκέπτη-αναγνώστη.
    Διαβάζω τα θέματά (και κάποιοι φίλοι) με ιδιαίτερο ενδιαφέρον
    Να είστε πάντα καλά
    Ευριπίδης

  2. Αν ίσχυε το ευ+ριπή τότε θα είχαμε έναν Ευρριπίδη κι όχι έναν Ευριπίδη.

  3. Πάρα πολύ σωστά, μου έχει διαφύγει! Εκπλήττομαι ενθουσιωδώς! Ακριβώς για τον ίδιο λόγο έχουμε και πολύρριζος (Fρίζα), πολύρροδος (Fρόδον, τριαντάφυλλο), πολύρρηνος (Fρην, αρνί) κλπ. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να αποκλείσουμε την ετυμολογία ευ+ριπή.
    Γιώργο, σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την υπόδειξη – θα ήταν αδιακρισία αν ρωτούσα αν είσαι φιλόλογος, φοιτητής ή κάτι άλλο;

  4. Χτες το βράδυ έκανα μια τηλεοπτική εξόντωση (ζάπιγκ) και έκανα μια στάση στη ΝΕΤ, όπου ακούω την Έλλη Στάη να απευθύνεται σε έναν ρεπόρτερ-δημοσιογράφο με το όνομα Γιώργος Πολύμερος. Εάν δεν πρόκειται για συνωνυμία, σου ευχόμαστε να έχεις ό,τι ποθείς και να ποθείς ό,τι έχεις.

  5. Ρίξε μια ματιά στην ιστοσελίδα scripta minoica. Γ.Π.

  6. Άποψή μου απο το Εύγριπος,
    Γριπεύς , ο αλιεύς, παρά το γρίπος, το δίκτυον, παρωνύμως γριπεύς.
    Γρίπος δε παρά το αγρείν, ενδεία του α. το δ’ αυτό και γρίφοςν καλείται,
    παρά το γράφειν, ο εστί ξύειν, ο την γήν ξύων, γράφος και γρίφος (και γρίπος).

    Εύγριπος-Εύριπος, ο τόπος που φέρνει καλή ψαριά, γεμάτα δίχτυα.
    (Ένεκα του γνωστού φαινομένου ίσως 😉