in κοινωνικός πόλεμος, παγκόσμια Ιστορία

res publica και δημοκρατία: γένεση, ομοιότητες, διαφορές (2)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΛΕΓΑΜΕ τις προάλλες ότι το 600 π. Χ. και το 494 π. Χ. η κοινωνία της Αθήνας και της Ρώμης αντίστοιχα αντιμετώπισε το φάσμα του εμφύλιου πολέμου –  μεταξύ των πλούσιων και ισχυρών γαιοκτημόνων από τη μια και των ελεύθερων μικροκαλλιεργητών από την άλλη. Αιτία ήταν η αρπακτικότητα και η βία των γαιοκτημόνων σε βάρος των μικροκαλλιεργητών. Στην Αθήνα οι μικροκαλλιεργητές πήραν τα όπλα (γεωργικά εργαλεία κυρίως), στη Ρώμη έφυγαν από την πόλη και κατέφυγαν σε κοντινό λόφο, στον Αβεντίνο –  είναι η περιβόητη και κομβικής σημασίας γεγονός secessio (αποχώρηση). Οι γαιοκτήμονες βρέθηκαν μπροστά στο δίλημμα ή  να εξοντώσουν τους μικροκαλλιεργητές ή να κάνουν παραχωρήσεις.

ΑΠΟΦΑΣΙΣΑΝ να κάνουν παραχωρήσεις. Για αυτό το δίλημμα και για αυτές τις παραχωρήσεις θα συζητήσουμε σήμερα. Από τότε και μέχρι σήμερα και μέχρι αύριο και στο μακρινό μέλλον ο Κύριος, όποιος και αν είναι αυτός ο άρπαγας, καταστροφέας και εξοντωτής, αντιμετώπιζε, αντιμετωπίζει και θα αντιμετωπίζει αυτό το δίλημμα,  όπως θα δούμε ένα πρωινό εξετάζοντας την κατάσταση στις ΗΠΑ και την παράξενη, καθόλου παράξενη, συμπεριφορά του Τράμπ. Αποφάσισαν να κάνουν παραχωρήσεις αλλά η απόφαση δεν ήταν ομόφωνη. Είχαν διατυπωθεί μεταξύ των γαιοκτημόνων, και στην Αθήνα και στην Ρώμη, δύο στρατηγικές: της βίας και της μερικής, παραδειγματικής, τιμωρητικής εξόντωσης από τη μια, των παραχωρήσεων από τις άλλη. Οι δύο αυτές στρατηγικές απόσπασης της αφοσίωσης και συναίνεσης των Υποτελών διαμόρφωσαν δυό ομάδες μεταξύ των γαιοκτημόνων, με αυτή των υποστηρικτών των παραχωρήσεων να είναι η μεγαλύτερη. Η διάκριση αυτή υπάρχει ακόμα και θα υπάρχει.

ΑΥΤΟ που μένει να κατανοήσουμε είναι γιατί προκρίθηκε η στρατηγική των παραχωρήσεων. Ήταν το αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου τρόπου σκέψης. Ο πυρήνας αυτής της σκέψης, όπως είδαμε, είναι η αύξηση του πλούτου και της ισχύος. Πώς θα γίνουμε πιο πλούσιοι και πιο ισχυροί; αναρωτήθηκαν οι γαιοκτήμονες. Σφάζοντας παραδειγματικά και τιμωρητικά τους αντιπάλους μικροκαλλιεργητές ή κάνοντας παραχωρήσεις; Εάν προκρίνουμε την πρώτη λύση όχι μόνο δεν θα αυξήσουμε αυτά που έχουμε (πλούτο και ισχύ), όχι μόνο δεν θα διατηρήσουμε καν αυτά που έχουμε αλλά υπάρχει ο κίνδυνος να τα χάσουμε κιόλας –  οι γείτονες μας καιροφυλακτούν. Γιατί θα τα χάσουμε όλα;  Γιατί δεν θα υπάρχουν αυτοί που θα πολεμήσουν ή θα είναι παντελώς απρόθυμοι –  η plebs, οι ελεύθεροι μικροκαλλιεργητές. Το δίλημμα παίρνει την εξής μορφή:  θα τους αποσπάσουμε την αφοσίωση με τη βία, με τον εκφοβισμό και την παραδειγματική εξόντωση ή θα τους χρησιμοποιήσουμε ώστε να αυξήσουμε την ισχύ μας και τον πλούτο μας;

ΘΑ τους χρησιμοποιήσουμε ώστε να αυξήσουμε την ισχύ μας και τον πλούτο μας –  προβαίνοντας σε παραχωρήσεις. Και εγένετο η ρωμαϊκή RES PUBLICA και η αθηναϊκή ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ! Τι παραχωρήσεις έκαναν όμως;  Ποιος ήταν ο συμβιβασμός;  Έθεσαν όρια στο μέγεθος της ιδιοκτησίας και τοποθέτησαν ορόσημα στα σύνορα των ιδιοκτησιών  –  στη Ρώμη, όποιος τις μετακινούσε θεωρούνταν sacer (homo sacer), δηλαδή, οποιοσδήποτε θα μπορούσε να τους σκοτώσει χωρίς να τιμωρηθεί για αυτόν τον φόνο. Ναι, αλλά η παραχώρηση αυτή αναπαράγει το μείζον πρόβλημα της κατάτμησης των περιουσιών λόγω της κληρονομιάς, δηλαδή της διαρκούς μείωσης του πλούτου και της ισχύος. Πώς θα αντιμετωπιστεί αυτή η ολέθρια μειονική, αρνητική διαδικασία; ‘Ενας τρόπος μόνο υπάρχει: ο κατακτητικός πόλεμος. Σας παίρνουμε τη γη, είπανε με λίγα λόγια οι γαιοκτήμονες. Χρειαζόμαστε γη, και για μας και για σας. Ο μόνος τρόπος να τη βρούμε είναι να την αρπάξουμε από τους άλλους, τους γείτονες. Μαζί ενωμένοι θα αρπάζουμε γη και ανθρώπους και πλούτο, και για σας και για μας. Θα συμμετέχετε και εσείς στη λήψη των αποφάσεων, θα συμμετέχετε και εσείς στη διοίκηση του στρατού  και της πολιτείας. Οι μικροκαλλιεργητές δέχτηκαν. Κι έτσι αρχίζει η μεγαλειώδης διαδικασία επέκτασης τόσο της Ρώμης όσο και της Αθήνας. Με λίγα λόγια, εσείς θα πολεμάτε, εμείς θα αποφασίζουμε και θα διοικούμε, εμείς θα παίρνουμε το μεγαλύτερο μέρος της λείας. Κι αυτό έγινε. Ξέρετε πώς γίναμε πλούσιοι και ισχυροί, λέει ο Περικλής στον ομώνυμο Επιτάφιο –  με την αρπαγή και τον πόλεμο. Εάν θέλετε να γίνετε και εσείς πλούσιοι και ισχυροί, θα πρέπει να συνεχίσουμε αυτό τον δρόμο. Δεν είναι ντροπή να είναι κανείς φτωχός, ντροπή είναι να μην θέλει να πάψει να είναι φτωχός με τον πόλεμο. Τώρα, εάν πεθάνει, no problem, ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος. Γιατί όμως η Ρώμη έκανε τη Μεσόγειο λίμνη της ενώ η Αθήνα μόνο το Αιγαίο  κι αυτό για κάνα δυο δεκαετίες μόνο; Πολύ κρίσιμο ερώτημα! Η απάντηση: η Ρώμη ενέτασσε στις δυνάμεις της τους κατεκτημένους λαούς και αύξαινε έτσι την πολεμική της ισχύ ενώ ταυτόχρονα η διεξαγωγή και η επέκταση του πολέμου γινόταν πιο επιτακτική αφού τώρα αυτοί που έπρεπε να ικανοποιηθούν, να εξασφαλίσουν γη και λάφυρα, γίνονταν όλο και περισσότεροι –  αυτή είναι η αυτοκρατορία!  Μέχρις ότου έφτασε σε ένα σημείο που δεν μπορούσε να προχωρήσει παραπέρα –  κι έτσι άρχισε να τρώει τις σάρκες της και να συρρικνώνεται, μέχρι να εξαφανιστεί παντελώς!

ΜΕ αυτόν τον τρόπο, φίλες και φίλοι,  συγκροτήθηκε η ρωμαϊκή res publica και η αθηναϊκή δημοκρατία, αυτές είναι οι μεταξύ τους ομοιότητες. Θα δούμε τώρα και τις διαφορές, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Θα μας βοηθήσει ο Πολύβιος. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κείμενα, φίλες και φίλοι,  της ελληνορωμαϊκής ιστοριογραφίας είναι το έκτο βιβλίο των Ιστοριών του Πολύβιου. Σε αυτό ο ιστορικός αναρωτιέται τι είδους πολίτευμα είναι η res publica και εκθέτει την απάντησή του. Είναι μια μείξη μοναρχίας, αριστοκρατίας και δημοκρατίας: αυτή είναι η ρωμαϊκή res publica, η ρωμαϊκή πολιτειακή συγκρότηση, δηλαδή, η πολιτική μορφή ενός συγκεκριμένου τρόπου αρπαγής, Κυριαρχίας των ισχυρών γαιοκτημόνων. Οι δύο ύπατοι εκφράζουν την μοναρχική πλευρά –  αποφασίζουν και εκτελούν τα σχετικά με την διεξαγωγή του πολέμου, άρα και την μοιρασιά της λείας, από την οποία βέβαια αποσπούσαν το μεγαλύτερο μέρος. Η σύγκλητος, απαρτιζόμενη από τους πλουσιότερους και ισχυρότερους πατρικίους (γαιοκτήμονες), εκφράζει την αριστοκρατική πλευρά –  ελέγχουν τον πλούτο τόσο τον υπάρχοντα όσο κι αυτόν που φέρνει ο πόλεμος (res publica, δημόσιος, κρατικός πλούτος). Η plebs, οι πληβείοι, οι ελεύθεροι μικροκαλλιεργητές, εκφράζουν την δημοκρατική πλευρά –  πολεμούν και συμμετέχουν στις αποφάσεις και στη διοίκηση του στρατού και της πολιτείας αλλά σε δευτερεύουσες θέσεις και λειτουργίες. Αποσπούν ένα μέρος της πολεμικής λείας και αποκτούν γη. Μιας όμως και πεθαίνουν στον πόλεμο, χάνουν τη γης τους, την οποία αρπάζουν οι γαιοκτήμονες. Η τάση συγκεντρωποίησης της γης είναι σαφής –  και στην Αθήνα και στη Ρώμη. Ξέρουμε τι έγινε τελικά η plebs και οι μικροκαλλιεργητές: όχλος των θεαμάτων στη Ρώμη, ακτήμονες και δούλοι στην Ελλάδα γενικά. Ο Κύριος σου δίνει ένα για να σου πάρει δέκα –  μάλλον, όλα!

ΣΤΗΝ αθηναϊκή δημοκρατία, η μοναρχική και η αριστοκρατική τάση έχουν ατονήσει, δεν είναι θεσμοποιημένες, δεν είναι φαινομενικά ισχυρές. Η μοναρχική δεν υπάρχει αλλά η αριστοκρατική είναι σαφής αλλά λανθάνουσα.  Η πλειονότητα των αποφάσεων που λαμβάνονται στην Εκκλησία του δήμου είναι προτάσεις των πλούσιων και ισχυρών γαιοκτημόνων. Έτσι, κάθε μεταγενέστερη ‘δημοκρατία’ , των πόλεων –  κρατών του Μεσαίωνα και της αστικής δημοκρατίας, τείνει είτε προς την res publica είτε προς την δημοκρατίαν. Η δημοκρατία των μεσαιωνικών πόλεων-κρατών ήταν res publica, δεν ήταν δημοκρατία.  Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα η Βενετία (δόγης, σινιορία, λαός). Στην αστική δημοκρατία, η διάκριση γίνεται μεταξύ προεδρικής και προεδρευομένης δημοκρατίας. Η πρώτη τείνει προς την res publica (Γαλλία, ΗΠΑ, Ρωσία, λόγου χάριν), η δεύτερη προς την δημοκρατίαν.

ΑΣ δούμε άλλη μια διαφορά.  Και στη μία και στην άλλη είναι σαφής η τάση της βίας, της αυτοκατάλυσης της (όποιας) δημοκρατίας. Θυμόμαστε τα ολιγαρχικά πραξικοπήματα για την κατάλυση της δημοκρατίας κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο!  Όταν η κυριαρχία δεν αντιμετωπίζει κινδύνους, η δημοκρατία των παραχωρήσεων αποσπά την αφοσίωση των Υποτελών με την ενθάρρυνση της μίμησης του Κυρίου και με τις παραχωρήσεις. Όταν όμως αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο της μείωσης του πλούτου και της ισχύος τότε τείνει προς την αυτοκατάλυσή της –  τα παραδείγματα είναι τόσα πολλά! Πιο ένθερμη ως προς την πρόκριση της βίας και της μερικής εξόντωσης είναι η res publica. Η δημοκρατία τείνει προς την καινοτομία, τους νεωτερισμούς σε κάθε επίπεδο της κοινωνικής οργάνωσης, την επινόηση λύσεων με βάση τις παραχωρήσεις, τη μίμηση, την απάτη και την εξαπάτηση. Η res publica τείνει προς την ακινησία και αμεταβλησία, προς την σταθερή στασιμότητα, προς το παρελθόν και τον αρχαϊσμό –  η δημοκρατία προς την κίνηση και την μεταβολή, προς τον έλεγχο και αποίκιση του μέλλοντος. Ποιοι, λόγου χάριν, υποστήριξαν τους Δημοκρατικούς και τον Μπάιντεν; Όλα τα μεγαθήρια της τρίτης και τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης!

ΑΥΤΑ για σήμερα, φίλες και φίλοι. Τις επόμενες μέρες, και βδομάδες και μήνες, θα εξετάσουμε το εξής ζήτημα. Είμαστε κάτι παραπάνω από βέβαιοι ότι με την επέκταση του καπιταλισμού  εδώ και έξι αιώνες επεκτάθηκε η (μισθωτή) εργασία, το κράτος, η δημοκρατία, ο πόλεμος, η τεχνολογία, οι πόλεις, ο εθνικισμός, η εκπαίδευση, αυξήθηκε ο κοινωνικός πλούτος, οξύνθηκε ο κοινωνικός πόλεμος (εργατικά κινήματα, ταξική πάλη), μειώθηκε ο χρόνος εργασίας και άλλα. Παρατηρούμε όμως ότι πολλά από αυτά έχουν εξαφανιστεί ή τείνουν να εξαφανιστούν ή έχουν συρρικνωθεί ή τείνουν να συρρικνωθούν. Θα τα διαπιστώσετε και μόνοι σας, μόνες σας, εξετάζοντάς τα ένα ένα. Με απασχολούν δύο πλευρές αυτής της εξέλιξης. Αυτές οι τάσεις εξαφάνισης και συρρίκνωσης είναι έκφραση της συρρίκνωσης του καπιταλισμού;  Και: εάν ο καπιταλισμός αρχίσει κάποια στιγμή να συρρικνώνεται, όπως υποστηρίζω, και να παρακμάζει, να αποσυντίθεται, θα συρρικνωθούν και θα παρακμάσουν όλα ή κάποια από αυτά τα φαινόμενα που επεκτάθηκαν μαζί του ή θα ενισχυθούν και θα επεκταθούν περαιτέρω;  

ΘΑ δούμε ένα κράτος με δύο υπουργεία, της Καταστολής και της Αρπαγής;

Σχολιάστε ελεύθερα!