για τη συρρίκνωση του καπιταλισμού: πότε θα κλείσει ο τέταρτος ”κύκλος Κοντράτιεφ”;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΗ χρονιά που μας πέρασε, αν πέρασε, διάβασα ένα βιβλίο που περίμενα δεκαετίες να μεταφραστεί και να το διαβάσω. Πρόκειται για το δοκίμιο του Νικολάι Κοντράτιεφ, Οι μεγάλοι κύκλοι της οικονομικής συγκυρίας (εκδ. Εκάτη, μετ. Ελένη Κατσιώλη, 2020). Γνώριζα σε γενικές γραμμές τη θεωρία των μεγάλων κύκλων της καπιταλιστικής ανάπτυξης του Κοντράτιεφ αλλά η ανάγνωση των πρωτότυπων κειμένων είναι άλλο πράγμα –  τρελαίνομαι. Το θέμα δεν είναι μόνο η θεωρία που σκιαγραφεί ο συγγραφέας αλλά ο τρόπος, η μέθοδος με την οποία καταλήγει στα συμπεράσματά του. Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι η θεωρία του Κοντράτιεφ δεν περιγράφει την πραγματικότητα, όπως θα δούμε ευθύς αμέσως. Έχει προκύψει όμως στις μέρες μας ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα, με το οποίο και θα ασχοληθούμε σήμερα. Να συμπληρώσω ότι ο Κοντράτιεφ εκτελέστηκε από την Γκεπεού, την μυστική Αστυνομία του σταλινικού σοβιετικού κράτους το 1938 (ήταν 46 χρονών και από τα 40 του έγκλειστος σε απομόνωση πολιτικών κρατουμένων), την εποχή που εκτελέστηκαν πολλοί πρωταγωνιστές της Οκτωβριανής επανάστασης (Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Μπουχάριν, Ράντεκ κ.α.) και πολλοί έξοχοι διανοούμενοι και επιστήμονες ( Ρούμπιν, Πασουκάνις, Ριαζάνωφ κ.α.).

ΠΡΙΝ εκθέσω το σοβαρό πρόβλημα που έχει προκύψει με τη θεωρία του Κοντράτιεφ, θα ήθελα να σας την παρουσιάσω πρώτα σχηματικά και αναλογικά και μετά αναλυτικά. Μην ανησυχείτε, θα είμαι πολύ σύντομος και πολύ απλός. Γλαφυρός θα έλεγα.

ΠΑΙΡΝΟΥΜΕ ένα μπαλόνι, το φουσκώνουμε και μετά το ξεφουσκώνουμε λίγο. Μετά το ξαναφουσκώνουμε πιο πολύ σε σχέση με την πρώτη φορά και μετά το ξεφουσκώνουμε πάλι. Το φουσκώνουμε και τρίτη φορά, και τέταρτη φορά, πάλι με τον ίδιο τρόπο και κάθε φορά το ξεφουσκώνουμε. Ποια είναι η δυναμική αυτής της πράξης μας; Αναπτυξιακή: το μπαλόνι φουσκώνει όλο και πιο πολύ, παρ΄ όλο που ξεφουσκώνει κάθε φορά που το φουσκώνουμε. Την τέταρτη φορά το μπαλόνι ξεφουσκώνει αλλά δεν μπορούμε να το φουσκώσουμε και μια πέμπτη φορά. Τι θα γίνει;

ΑΠΟ το 1780 μέχρι το 1925 που γράφτηκε το δοκίμιο  ο Κοντράτιεφ παρτατήρησε την ύπαρξη μεγάλων κύκλων της ανάπτυξης, επέκτασης του καπιταλισμού διάρκειας 48-55 χρόνων. Κάθε κύκλος έχει ένα ανοδικό κύμα (ανάπτυξη, επέκταση, φούσκωμα) κι ένα καθοδικό κύμα (ύφεση, πτώση, υποχώρηση, ξεφούσκωμα) με το σημείο καμπής να λέγεται κρίση: άνοδος-κρίση-ύφεση. Να ποια είναι τα μακρά κύματα του Κοντράτιεφ:

1. ανοδικό κύμα 1780-1814, καθοδικό κύμα 1814-1850
2. ανοδικό κύμα 1850-1870, καθοδικό κύμα 1870-1895
3. ανοδικό κύμα 1895- 1914, καθοδικό 1914- έως;

Έως; Μέχρι πότε; αναρωτιέται ο Κοντράτιεφ το 1925. Θα αναρωτηθούμε κι εμείς: Επαληθεύτηκε η θεωρία του; Επαληθεύτηκε με τον καλύτερο τρόπο. Η απάντηση στο ερώτημα του ‘εως;’ είναι: 1945.

ΑΠΟ το 1945 αρχίζει ο τέταρτος κύκλος Κοντράτιεφ. Ανοδικό κύμα 1945-1975. Καθοδικό κύμα 1975 – έως;  Είναι η σειρά μας τώρα να ρωτήσουμε, έως; Από το 1975 έχουν περάσει 45 χρόνια. Σύμφωνα με τη θεωρία του, θα έπρεπε να είχε τελειώσει γύρω στο 2000, βία 2005, το καθοδικό κύμα, η ύφεση, η υποχώρηση, το ξεφούσκωμα και να είχε αρχίσει η επέκταση, η άνοδος, η ανάπτυξη. Τώρα, 2021 θα πρέπει να βρισκόμασταν στον παροξυσμό του ανοδικού κύματος, της ανάπτυξης, της επέκτασης. Δε νομίζω όμως να συμβαίνει κάτι τέτοιο. Τουναντίον. Τι θα σκεφτούμε;  Ή ότι γενικά κάτι δεν πάει καλά με τη θεωρία του Κοντράτιεφ ή ότι ίσχυε μεν αλλά δεν ισχύει πια. Το πρώτο σκέλος του ερωτήματος το απορρίπτουμε –  μια χαρά τα πήγε η θεωρία του: πρόβλεψε και  τη μεγάλη ύφεση της δεκαετίας του ’30 και την μεταπολεμική ιλιγγιώδη ανάπτυξη. Άρα, μάλλον, ίσχυε μέχρι τώρα αλλά από δω και πέρα δεν ισχύει πια. Γιατί; Γιατί δεν τελειώνει το καθοδικό κύμα του τέταρτου μεγάλου κύκλου και δεν αρχίζει το ανοδικό κύμα του πέμπτου; Μήπως υπάρχει κάποια έκτακτη αστοχία, μικρής εμβέλειας, στη θεωρία του Κοντράτιεφ; Μήπως οσονούπω θα κλείσει ο τέταρτος κύκλος και θα αρχίσει ο πέμπτος. Δεν νομίζω. Κάτι άλλο πρέπει να συμβαίνει. 

ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ενώπιον του διλήμματος: ή θα κλείσει  όπου νάναι ο τέταρτος κύκλος και θα αρχίσει ο πέμπτος ή δεν θα κλείσει ποτέ ο τέταρτος και δεν θα αρχίσει ποτέ ο πέμπτος. Έχουν περάσει ήδη 15-20 χρόνια από τη χρονική στιγμή που θα έπρεπε να υπάρξει η καμπή –  δεν είναι λίγα, είναι πολλά. Πόσο ακόμα να περιμένουμε; Η σημερινή κατάσταση της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας μας παρακινεί να υποθέσουμε ότι μάλλον θα περιμένουμε πολλά χρόνια ακόμα. Από το 1975 η ανάπτυξη έχει καθηλωθεί σε ένα 2-3% ετησίως –  5% ανάπτυξη κάθε χρόνο παγκοσμίως κατά το ανοδικό κύμα του τέταρτου κύκλου Κοντράτιεφ (1945-1975). Ή, μάταια περιμένουμε! Οπότε, συμπεραίνουμε εύλογα και αβίαστα, ο τέταρτος κύκλος δεν θα κλείσει και ο πέμπτος δεν θα αρχίσει. Γιατί;

ΜΙΑ μόνο απάντηση μπορεί να διατυπωθεί. Μέχρι τώρα η θεωρία του Κοντράτιεφ ήταν σωστή –  κάποιοι δεν την δέχονται αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία. Κάποιοι άλλοι όμως εμπνέονται από αυτήν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο. Εμείς, με τον δικό μας. Από δω και πέρα όμως δεν ισχύει. Και δεν ισχύει για ένα και μόνο λόγο: η θεωρία του Κοντράτιεφ ισχύει για την μακράς διάρκειας (240 χρόνια, από το 1780) επέκταση του καπιταλισμού. Εάν δεν ισχύει, αυτό σημαίνει ότι η επέκταση του καπιταλισμού τείνει, τείνει, επαναλαμβάνω να προσεγγίζει το τέλος της. Κατά συνέπεια, από δω και πέρα δεν θα έχουμε πια μεγάλους κύκλους επέκτασης αλλά στασιμότητας και συρρίκνωσης του καπιταλισμού.

ΝΟΜΙΖΩ πως οφείλουμε να δεχτούμε ότι δεν μπορεί η επέκταση του καπιταλισμού να είναι απεριόριστη, δεν μπορεί ο καπιταλισμός να επεκτείνεται επ΄ αόριστον, για πάντα. Αναπόφευκτα, νομετελειακά, η επέκτασή του θα σταματήσει. Το γεγονός ότι ο τέταρτος κύκλος δεν κλείνει και ο πέμπτος δεν αρχίζει είναι μια σαφής ένδειξη αυτής της τάσης, του αρχόμενου τέλους της επέκτασης του καπιταλισμού. Το πορεία της δυναμικής, το σχήμα  άνοδος-κρίση-ύφεση που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της επέκτασης του βιομηχανικού καπιταλισμού παύει να επαναλαμβάνεται. Κατά συνέπεια, δεν θα υπάρχει άνοδος, ανάπτυξη, δεν θα υπάρχει κρίση, δεν θα ύπαρχει ύφεση. Θα αναγκαστούμε να τα ξεχάσουμε όλα αυτά. Δεν θα υπάρξει μια διαρκής κρίση ή μια διαρκής ύφεση! Αυτές οι έννοιες δεν θα έχουν πια νόημα, δεν θα μας είναι χρήσιμες ως εργαλεία. Θα υπάρξει, υπάρχει, στασιμότητα, και συρρίκνωση.

ΚΑΤΑ τη διάρκεια της συρρίκνωσης θα παρατηρήσουμε την αντιστροφή των κύκλων της επέκτασης: δεν θα έχουμε άνοδο και μετά κρίση και ύφεση αλλά η ύφεση θα είναι μεγαλύτερη από τις σύντομα, προσωρινά,  περιστασιακά ανοδικά επεισόδια. Το μπαλόνι περισσότερο θα ξεφουσκώνει και λιγότερο θα φουσκώνει.

Η αστοχία της θεωρίας του Κοντράτιεφ στις μέρες μας είχε δύο συνέπειες. Από τη μια, φυτρώνουν σαν τα μανιτάρια οι θεωρίες της κατάρρευσης του καπιταλισμού. Θα τις δούμε κάποιο πρωινό. Λίγα μόνο. Στις παλαιότερες απόψεις για το άμεσο τέλος του καπιταλισμού (Μαρξ, Ζόμπαρτ, Τρότσκι, Πολάνιι  και άλλοι) προστέθηκαν οι θεωρίες των Στρέεκ (Streeck), Βάλερστάιν, Μπαντιού, Χάρντ και Νέγκρι, Χάρβεϊ. Από την άλλη, κάποιοι άλλοι,  υποστηρικτές του καπιταλισμού, μας βεβαιώνουν ότι έρχεται μια εκρηκτική ανάπτυξη του καπιταλισμού που θα βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη, την πληροφορική, την βιοτεχνολογία, την νανοτεχνολογία και σε άλλα επουσιώδη. Ένα μόνο παράδειγμα: ο Άλεκ Ρος, ανώτερος σύμβουλος καινοτομίας του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ και στενός συνεργάτης της Χίλαρι Κλίντον, με το βιβλίο του Οι βιομηχανίες του μέλλοντος (εκδ. Ίκαρος, μετ. Ν. Ρούσσος, 2017, στα αγγλικά το 2016) μας λέει ότι γνωρίζει καλά τι μας επιφυλλάσσει το μέλλον: αναπτυξιακές εποποιΐες και θριάμβους (ρομποτική, ασφάλεια στον κυβερνοχώρο, εμπορευματοποίηση της γονιδιωματικής, διαδίκτυο των πραγμάτων [big data, μεγάλα δεδομένα]) αλλά και προβλήματα που θα μπορέσουμε να τα αντιμετωπίσουμε. Είναι ένα από τα βιβλία εκείνα για την τεχνολογία και την οικονομία που εμφανίζονται πολύ συχνά τώρα τελευταία και που έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: σε κάνουν να χαμογελάσεις!

ΠΟΙΟ είναι το τρωτό σημείο τους; Το γνωρίζουν κι αυτοί οι ίδιοι. Ενώ μέχρι τώρα δημιουργούνταν περισσότερες θέσεις εργασίας κατά τη διάρκεια των ανοδικών κυμάτων των μεγάλων κύκλων από ό,τι χάνονταν κατά τη διάρκεια των καθοδικών κυμάτων, από δω και πέρα θα έχουμε αντιστροφή αυτής της διαδικασίας: θα χάνονται περισσότερες θέσεις εργασίας από ό,τι θα δημιουργούνται, λόγω του αυτοματισμού αλλά όχι μόνο. Αυτή είναι η λεγόμενη jobless growth. Με αποτέλεσμα τις επόμενες δύο δεκαετίες η ανεργία να φτάσει στο 30-35% –  η κοινωνία των δύο τρίτων! Από αυτούς, αυτές που μπορούν να εργαστούν (25-65 ετών), εργάζεται το 60-70% (αυτό είναι ο βαθμός απασχόλησης του εργατικού δυναμικού στις χώρες του ΟΟΣΑ)· από αυτό το 60-70%, το ένα τρίτο θα είναι άνεργο και δεν θα βρει ποτέ ξανά δουλειά στη ζωή του.  Εάν λάβουμε υπ΄ όψει μας ότι η πλειονότητα του πληθυσμού δεν συμμετέχει στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου (παιδιά, έφηβοι, πολύ μεγάλο μέρος των νέων 18-25 ετών, γέροι και γριές) και ότι ένα μικρό μέρος των ενηλίκων συμμετέχει, αντιλαμβανόμαστε ότι μόνο ένα μέρος εργάζεται κι από αυτό ένα μέρος μόνο παράγει κοινωνικό πλούτο  που χρειαζόμαστε για να αναπαραχθούμε ως άτομα και ως κοινωνία. Ο τεράστιος παγκόσμιος κοινωνικός πλούτος παράγεται πολύ γρήγορα και από πολύ λίγους και οι περισσότεροι τον απολαύουν χωρίς να εργάζονται. Κάτι γίνεται εδώ πέρα. Κοσμογονικό.