. . . πόλεμος και λοιμός μαζί εξόντωναν τους Αχαιούς
Ιλιάς, Α 61
λοιμός και πόλεμος μαζί καταβασάνιζαν (τους Αθηναίους)
Θουκυδίδης, Β 59. 1
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΕΑΝ σας πω ότι η επιδημία που έχει ενσκήψει πριν ενάμιση χρόνο (covid-19) θα είναι η τελευταία, ότι δεν θα υπάρξει άλλη, μάλλον θα χαμογελάσετε. Ασφαλώς και θα υπάρξει κι άλλη, κι άλλες, μόνο που δεν γνωρίζουμε πώς θα είναι και πότε θα επιπέσουν πάνω στα κεφάλια μας. Υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να εικάσουμε ότι όλος ο υπόλοιπος 21ος αιώνας θα είναι αιώνας επιδημιών και πανδημιών. Οι επιδημίες, οι πανδημίες θα πάρουν τη θέση του πολέμου. Όχι πόλεμος, επιδημίες! Εάν για πολλές χιλιετίες οι Υποτελείς υπέφεραν κατά περιόδους από πείνα, εάν τους ταλαιπωρούσε ο λιμός, από δω και πέρα θα τους ταλαιπωρεί η υγεία. Όχι η ασθένεια, όχι τα νοσήματα – η υγεία.
ΦΙΛΕΣ και φίλοι, είμαστε όλοι ασθενείς. Η ιατρική και το Κράτος μας αντιμετωπίζουν όχι ως δυνάμει ασθενείς αλλά ως ασθενείς. Γιατί πάμε και κάνουμε εξετάσεις αίματος μια φορά το χρόνο; Για να βεβαιωθούμε όχι ότι είμαστε υγιείς αλλά ότι είμαστε ασθενείς. Λίγη χοληστερίνη να έχεις, πάει, την έβαψες. Και δεν είναι μόνο αυτό. Φυσιολογικές λειτουργίες εκλαμβάνονται ως ασθένειες – η εγκυμοσύνη και ο τοκετός, για παράδειγμα. Εξετάσεις, εξετάσεις, εξετάσεις. Από δω και πέρα το Κράτος θα μας αντιμετωπίζει ως ασθενείς και οι Υποτελείς δεν θα κάνουν τίποτα άλλο από το να ασχολούνται μανιωδώς και υστερικώς με την υγεία τους. Τα θεμέλια της στρατηγικής αυτής ετέθησαν στη δεκαετία του 1980 όταν με την επίθεση του νεοφιλελευθερισμού και με την περικοπή των δαπανών για την υγεία η (δαπανηρή) θεραπεία αντικαταστάθηκε από την πρόληψη. Το θέμα δεν είναι να γίνεις καλά αφού αρρωστήσεις αλλά να μην αρρωστήσεις. Να μην καπνίζεις, να ασκείσαι, να τρώς είδη υγιεινής, όπως δήλωσε κάποτε ότι κάνει η Άντζελα Δημητρίου. Και νόμισαν, η προληπτική ιατρική, ότι με αυτά τα τερτίπια και με αυτές τις υποδείξεις δεν θα αρρωσταίνουμε πια – όταν όλα τα κοινωνικά πεδία (εργασία, πόλη, σχέσεις κοκ) είναι άκρως νοσογόνα! Τουναντίον! Η προληπτική ιατρική μας έκανε όλους άρρωστους και όλες άρρωστες!
ΔΕΝ είμαι εκτός θέματος. Προετοιμάζομαι και σας προετοιμάζω. Σήμερα και ένα άλλο πρωινό θα μελετήσουμε δύο λοιμούς , την περιγραφή των οποίων διαβάζουμε στην Ιλιάδα και στον Θουκυδίδη. Δεν γνωρίζουμε την ταυτότητα των λοιμών. Η Ιλιάδα είναι φειδωλή, ο Θουκυδίδης περιγράφει τον λοιμό με πολλές λεπτομέρειες αλλά οι ειδικοί διαφωνούν – μάλλον τυφοειδής πυρετός θα πρέπει να ήταν. Δεν θα μας απασχολήσει ο λοιμός ως μεταδοτική ασθένεια αλλά κάποιες αντιλήψεις που σχετίζονται με αυτόν.
ΔΕΝ μπορούμε να γνωρίζουμε εάν, όταν ο Θουκυδίδης έγραφε την πρόταση που παρέθεσα ως προμετωπίδα, είχε στο νου του τον στίχο της Ιλιάδας. Τι ομοιότητα! Πώς να την εξηγήσουμε; Φαίνεται πως ο λοιμός και ο πόλεμος είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Και στις δύο περιπτώσεις ο λοιμός ενσκήπτει κατά τη διάρκεια του πολέμου. Θα μπορούσε και να είχε ενσκήψει και κατά τη διάρκεια της ειρήνης. Οι προμετωπίδες που παρέθεσα από την Ιλιάδα και τον Θουκυδίδη μας λένε και κάτι άλλο, πολύ πιο ενδιαφέρον: στον πόλεμο πεθαίνουμε διότι κάποιος ισχυρότερος μπορεί και μας σκοτώνει· στον λοιμό πεθαίνουμε, άρα κάποιος ισχυρότερος μας σκοτώνει.
Ο κορονοϊός είναι ένας αόρατος εχθρός, άρα έχουμε πόλεμο. Το είπε ο Μακρόν, το είπε ο Μητσοτάκης και ο Τζόνσον και ο Τραμπ, με τα ίδια σχεδόν λόγια, λες και ήταν συννενοημένοι. Μα ήταν, δεν υπάρχει αμφιβολία, το ίδιο ενημερωτικό φυλλάδιο έλαβαν ή τα ίδια λόγια από τους συμβούλους τους άκουσαν – οι οποίο βέβαια χαράσσουν από κοινού τη στρατηγική αντιμετώπισης της πανδημίας. Οι ρίζες της αντίληψης ότι ο ιός είναι αόρατος εχθρός και ότι η επιδημία είναι πόλεμος εντοπίζονται στην Ιλιάδα, στη ραψωδία Α (43-53). Θα παραθέσω λοιπον κάποια πραγματολογικά στοιχεία, πολύ σύντομα, για να μπορέσουμε να απολαύσουμε τη συζήτηση και την επιχειρηματολογία.
ΓΙΑ να κατανοήσουμε τους στίχους της Ιλιάδας τους σχετικούς με την επιδημία θα πρέπει πρώτα να θυμηθούμε μια καίριας σημασίας αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με τους ανεξήτητους θανάτους. Πολλές γυναίκες πέθαιναν κατά τον τοκετό – η γυναίκα γεννούσε πρώτη φορά όταν ήταν 14 με 16 ετών. Πέθαιναν; Όχι, δεν πέθαιναν! Τις σκότωνε η θεά Άρτεμις, με τα αόρατα βέλη της. Οι άνθρωποι που πέθαιναν από λοιμό, δεν πέθαιναν – τους εξόντωνε ένας θεός, ο αδερφός της Αρτέμιδος, ο Απόλλων. Ο αριστοκράτης δουλοκτήτης Θουκυδίδης, μαθητής των σοφιστών και προσεκτικός αναγνώστης του Ιπποκράτη, δεν συμμερίζεται αυτή την αντίληψη. Αυτό δεν σημαίνει ότι έπαυσε να είναι και αντίληψη των φτωχών και των απόρων, της πλειονότητας του πληθυσμού.
ΕΧΟΥΜΕ μπροστά μας ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα προσωποποίησης της ισχύος. Σε μια πολεμική κοινωνία, όπως ήταν η αρχαία ελληνική, δεν μας παραξενεύει που ο ανεξήγητος θάνατος (στον τοκετό και στον λοιμό) προσλαμβάνεται ως εξόντωση. Εφόσον πεθαίνω, και δεν ξέρω από τι, κάποια ισχυρή δύναμη, κάποιος ισχυρός με σκοτώνει, με εξοντώνει. Η λατρεία της ισχύος, της κατοχής και της αύξησης της ισχύος, προσωποποιεί αυτή την άγνωστη ισχύ με τη μορφή δύο θεών, του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος. Ο θεός είναι προσωποποίηση της ισχύος – που θα ήθελα να διαθέτω αλλά δεν μπορώ. Θα ήθελα κι εγώ να ήμουν τόσο ισχυρός – αυτός είναι ο θεός, η φαντασιακή εκπλήρωση επιθυμίας υπέρτατης ισχύος. Εφόσον πεθαίνω, χωρίς να ξέρω από τι, κάποιος πολύ ισχυρός με σκοτώνει: δεν θα μπορούσαν να σκεφτούν διαφορετικά σε μια πολεμική κοινωνία.
ΑΣ έρθουμε τώρα στον λοιμό του στρατοπέδου των Αχαιών. Οι Αχαιοί δεν απελευθερώνουν την αιχμάλωτη Χρυσηΐδα και ο Απόλλων πολιορκεί το στρατόπεδό τους. Ποιος είναι ο Απόλλων; Οι Τρώες, οι ισχυροί Τρώες! Δεν αναφέρει όμως τους Τρώες και την ισχύ τους αλλά τους προσωποποιεί με τη μορφή του θεού Απόλλωνα, του ισχυρού Απόλλωνα. Τους Τρώες δεν θέλει ούτε καν να τους κατονομάσει! Τέτοια απέχθεια προς τους πολεμιστές των κοινοτήτων που πολεμούσαν κατά των επιδρομέων Αχαιών. Τον Πάτροκλο τον σκότωσε πρώτα ο Απόλλων και μετά κάποιος Τρώας τον αποτελείωσε! Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας ενσκήπτει λοιμός – δεν είναι δύσκολο να εικάσουμε τις αιτίες του λόγους: πείνα, δίψα, ανθρώπινα περιττώματα παντού. Πολλοί ψύλλοι – η αρχαία ελληνική κοινωνία μαστιζόταν και υπέφερε από τους ψύλλους. Αρουραίοι; Πολλοί. Να πρόκειται για πανούκλα, πανώλη; Δεν αποκλείεται. Πρώτα πεθαίνουν τα μουλάρια, μετά τα σκυλιά και μετά οι άνθρωποι. Γιατί πρώτα τα ζώα; Δεν ξέρουμε. Τα σχόλια της αλεξανδρινής εποχής σε αυτούς τους στίχους υποστηρίζουν ότι τα ζώα ήταν τα πρώτα θύματα λόγω της αυξημένης όσφρησής τους. Τα ζώα και οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν – εξοντώνονται από τα βέλη του θεού Απόλλωνα. Τα οποία βέβαια δεν έβλεπε κανείς – ήταν αόρατα. Αφού πεθαίνουμε κάποιος πανίσχυρος, πιο ισχυρός από εμάς, εχθρός μάς εξοντώνει.
Η αντίληψη ότι ο ιός είναι εχθρός αόρατος, άρα είμαστε σε πόλεμο, επιβιώνει στις δηλώσεις πρωθυπουργών, αρχηγών κρατών, υπουργών υγείας, επιδημιολόγων, πολιτικών, δημοσιογράφων. Θα βαρεθούμε να τους ακούμε. Θα έπρεπε να μας καταπλήξει αυτή η επιβίωση; Δεν νομίζω. Εάν οι αρχαίοι Έλληνες, και όχι μόνο, κατέληξαν σε αυτή την αντίληψη επειδή δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τους θανάτους από τον λοιμό, η εμμονική αναφορά στον ιό ως αόρατο εχθρό δεν κάνει τίποτα άλλο από το να ξαναφέρνει στο προσκήνιο το ανεξήγητο! Με τόση επιστήμη, με τόση τεχνολογία, με τόση ιατρική να λες ότι ο ιός είναι αόρατος εχθρός που πρέπει να τον πολεμήσουμε! Παράξενο, πολύ παράξενο.
ΔΕΝ είναι καθόλου παράξενο. Αυτό που θέλουν να κάνουν είναι η επιστροφή του πολέμου, ενός πολέμου με νέες μορφές και πρακτικές. Αφού δεν πρόκειται πια να πολεμήσουμε με τα όπλα στο χέρι και να πεθάνουμε μέσα στα χαρακώματα, θα πρέπει να αντικαταστήσουμε τον πόλεμο με άλλον πόλεμο, με άλλους εχθρούς, πανανθρώπινους. Η μάχη με τις νόσους, τις επιδημίες θα είναι καθημερινή, συνεχής, θα υπάρξουν ήττες και θύματα, θα υπάρξουν νίκες αλλά ο πόλεμος δεν θα παύσει ποτέ. Θα διεξάγεται πάνω στα σώματά μας.
ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για μια ακόμη οδό διαφυγής της παραπαίουσας δυτικής Κυριαρχίας. Εντοπίζουμε άλλα δύο σημεία διαφυγής: την κατάκτηση του Διαστήματος και την εκπλήρωση της επιθυμίας της σωματικής αθανασίας. Στην αποσύνθεση και στο αδιέξοδο που αντιμετωπίζει, η δυτική Κυριαρχία θα αμυνθεί επιτεθέμενη – αυτό έκανε πάντα, αυτό θα κάνει και τώρα.
Σχολιάστε ελεύθερα!