φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΟΠΟΙΟΣ, όποια πάρει στα χέρια του την Ιλιάδα για να τη διαβάσει, θα τη διαβάσει έχοντας την εντύπωση ότι το κείμενο γράφηκε όπως γράφονται σήμερα τα μυθιστορήματα, τα διηγήματα, τα θεατρικά έργα. Ο συνθέτης/ποιητής έγραψε τον πρώτο στίχο, συνέχισε με τον δεύτερο και μετά από μήνες ή χρόνια έγραψε και τον τελευταίο (Ω 804), σύνολο 15.693 στίχοι, πολλές εκατοντάδες σελίδες μικρού σχήματος βιβλίου. Πολλοί ομηριστές, οι λεγόμενοι ενωτικοί, υποστηρίζουν ότι η Ιλιάδα συντέθηκε με αυτόν τον τρόπο. Πότε έγινε όμως αυτό, πού; Δεν θα το μάθουμε ποτέ – έχουν διατυπωθεί πολλές εικασίες και θεωρίες. Πώς έγινε; Την έγραψε αυτός που τη συνέθεσε, πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, ή μήπως την υπαγόρευσε κάποιος αοιδός ή ραψωδός σε κάποιον εγγράμματο; Δεν θα το μάθουμε ποτέ.
ΥΠΑΡΧΕΙ όμως και μια άλλη θεωρία, αυτή των αναλυτικών, ας την πούμε αναλυτική. Η σύνθεση της Ιλιάδας που έχουμε στα χέρια μας σήμερα ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία, η διάρκεια της οποίας μπορεί να εκτείνεται σε ένα χρονικό διάστημα 150- 200 ετών. Συντάσσομαι με τους υποστηρικτές αυτής της θεωρίας. Συντέθηκε πρώτα μια πολύ συντομότερη, από τη σημερινή, Ιλιάδα, και με το πέρασμα του χρόνου είτε προστίθενταν επί πλέον επεισόδια (σκηνές και στίχοι) είτε αναπτύσσονταν ήδη υπάρχοντα. Η διαδικασία αυτή θα πρέπει να ολοκληρώθηκε γύρω στα 550 π. Χ., με την οριστική παγίωση του παραδοθέντος κειμένου, στην Αθήνα. Ποιες ενδείξεις παραθέτουν οι υποστηρικτές αυτές της θεωρίας, πώς σκέφτονται και καταλήγουν στην εικασία της μακροχρόνιας σύνθεσης, άρα και της συμβολής πολλών προσώπων; Μπορούμε να εντοπίσουμε την σειρά με την οποία προστέθηκαν και παρεμβλήθηκαν τα νέα επεισόδια; Πώς μπορούσε να γίνει αυτό; Γιατί να προστεθούν; Υπάρχει τρόπος να απαντήσουμε σε όλα τα ερωτήματα; Υπάρχει, με αυτό το ζήτημα θα ασχοληθώ σήμερα.
ΥΠΑΡΧΕΙ, φίλες και φίλοι, μία εξωτερική μαρτυρία που υποστηρίζει την αναλυτική θεωρία. Τα σχόλια Τ στον στίχο Κ 1 (η Κ είναι γνωστή ως Δολώνεια) σημειώνουν τα εξής: φασί την ραψωδίαν υφ’ Ομήρου ιδία τετάχθαι και μη είναι μέρος της Ιλιάδος, υπό δε Πεισιστράτου τετάχθαι εις την Ιλιάδα. Δεν ήταν μέρος της Ιλιάδας αλλά παρεμβλήθηκε, εντάχθηκε στην Ιλιάδα την εποχή του Πεισιστράτου, περί το 550 π. Χ. Η μαρτυρία αυτή ώθησε πολλούς ομηριστές να μελετήσουν διεξοδικά τη ραψωδία Κ (τη δομή της, τη γλώσσα της, τις αξίες των ηρώων, τη συμβολή της στην πλοκή, τη σχέση της με τις προηγούμενες και τις επόμενες ραψωδίες κ.α.) και να καταλήξουν στο συμπέρασμα, που το διατυπώνει με σαφήνεια ο B. Hainsworth (Ομήρου Ιλιάδα, Κείμενο και ερμηνευτικό υπόμνημα, τ. Γ. σελ. 283): “αν όμως συνεκτιμηθούν (εννοεί τα στοιχεία της Κ που έχουν μελετηθεί), συνιστούν έναν όγκο αποδείξεων που η πλειονότητα των κριτικών έκρινε πειστικό, αν όχι αμάχητο.” Και συνεχίζει λίγο πιο κάτω (σ. 284): “Το Υπόμνημα ακολουθεί σε γενικές γραμμές την προσέγγιση του Danek, Dolonie, 230-4: “η ιστορία του Ρήσου διασκευάστηκε για τη θέση αυτή στην Ιλιάδα όχι πολύν καιρό μετά τη σύνθεση του έπους από έναν ποιητή εξοικειωμένο με την παραδοσιακή τέχνη της αοιδής, όχι όμως από τον ποιητή της Ιλιάδας.”
ΑΝ δεν υπήρχε η ραψωδία Κ, κανείς και καμία δεν θα αντιλαμβανόταν την απουσία της. Δεν μας ενοχλεί που υπάρχει, κάθε άλλο, αλλά είναι ξένο σώμα: δεν συμβάλλει κατά κανένα τρόπο στην πλοκή της Ιλιάδας. Αν είναι έτσι, αν εκλάβουμε αυτή την εικασία ως βεβαιότητα, τότε οδηγούμαστε σε μια άλλη βεβαιότητα, η οποία θα αποδειχτεί πολύ γόνιμη. Εάν η ραψωδία Κ παρεμβλήθηκε σε μια υπάρχουσα Ιλιάδα, τότε θα υπήρχε κείμενο της Ιλιάδας χωρίς την Κ και κείμενο με την Κ. Ας το πω διαφορετικά: θα υπήρχαν Ιλιάδες χωρίς την Κ και δίπλα σε αυτές άρχισαν να υπάρχουν και Ιλιάδες με την Κ. Το γεγονός ότι έχει παραδοθεί μια Ιλιάδα με την Κ, εικάζουμε ότι οι κάτοχοι των Ιλιάδων χωρίς την Κ έσπευσαν να την προσθέσουν. Προφανώς κάποιοι δεν το έκαναν. Επικράτησε όμως και διαδόθηκε το κείμενο με την Κ. Για ένα μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρχαν δύο κείμενα της Ιλιάδας – ένα χωρίς την Κ και ένα με την Κ.
ΚΑΙ τώρα αρχίζει δύο ομοβροντίες ερωτημάτων. Η πρώτη: Γιατί η Ιλιάδα τελειώνει με την κηδεία του Έκτορα και δεν μας αφηγείται τον θάνατο του Αχιλλέα ή και την άλωση της Τροίας; Εφ΄ όσον ήταν δυνατή η παρεμβολή νέων επεισοδίων, γιατί το κείμενο παγιώθηκε στη μορφή που μας έχει παραδοθεί και δεν προσετέθησαν κι άλλα επεισόδια; Γιατί ο κάτοχος της Ιλιάδας χωρίς την Κ συνέθεσε και παρενέβαλε το επεισόδιο που είναι γνωστό ως Δολώνεια, τη ραψωδία Κ;
Η δεύτερη, πιο ισχυρή. Ας κάνουμε ένα ταξίδι στον χρόνο κι ας πάμε στο 428 π. Χ., τη χρονιά που γεννήθηκε ο Πλάτων. Ο φιλόσοφος παραθέτει πολλούς στίχους από την Ιλιάδα και η αντιβολή τους με το κείμενο που διαθέτουμε δείχνει ότι υπάρχουν πολλές κειμενικές διαφορές. Να σημειώσω ότι διαβάζουμε στους πλατωνικούς διαλόγους, γνήσιους και νόθους, γύρω στις 150 φορές το όνομα Όμηρος (όταν θα ολοκληρώσω τη μέτρηση θα σας πω πόσες ακριβώς είναι), 7 φορές τη λέξη Ιλιάς και 10 τη λέξη Οδύσσεια. Εικάζουμε ότι παραθέτει τους στίχους από μνήμης – να είχε άραγε είχε αποημονεύσει όλη την Ιλιάδα και την ανακαλούσε όποτε χρειαζόταν να παραθέσει κάποιους στίχους; Καθόλου απίθανο. Εικάζουμε επίσης, μάλλον είμαστε βέβαιοι, ότι, στο αρχοντικό, αριστοκρατικό σπίτι που γεννήθηκε, θα υπήρχε κείμενο της Ιλιάδας, με την Κ, ασφαλώς. Όλες οι εύπορες οικογένειες των αρχαίων ελληνικών πόλεων είχαν στην κατοχή τους το κείμενο της Ιλιάδας; Εάν απαντήσουμε καταφατικά, κι αυτό πρέπει να κάνουμε, τότε οι Ιλιάδες θα πρέπει να ήταν αρκετές χιλιάδες. Κάποτε, δεν ξέρουμε πότε, υπήρξε το πρώτο κείμενο της Ιλιάδας – αλλιώς δεν θα είχαμε το κείμενο που μας έχει παραδοθεί. Όποτε κι αν έγινε αυτό, το βέβαιο είναι μέσα σε δυο ή τρεις αιώνες ο αριθμός των Ιλιάδων αυξανόταν συνεχώς, για να φτάσουμε στις μερικές χιλιάδες τη χρονιά που γεννήθηκε ο Πλάτων. Ποια σχέση έχουν όλα αυτά τα κείμενα μεταξύ τους; Ήταν παρόμοια ή είχαν διαφορές – εάν είχαν, ποιες ήταν αυτές; Πώς θα μπορούσε να αποκτήσει μια αριστοκρατική οικογένεια το κείμενο της Ιλιάδας; Είμαστε βέβαιοι ότι το 428 π. Χ. δεν υπήρχε εμπόριο βιβλίων – οι πρώτες ενδείξεις περι βιβλιεμπορίου ανάγονται στα τέλη του 5ου π. Χ. αιώνα και στις αρχές του 4ου.
ΥΠΗΡΧΕ μόνο ένας τρόπος μια αριστοκρατική οικογένεια να έχει στη διάθεσή της κείμενο της Ιλιάδας: να την δανειστεί από κάποια άλλη και να την αντιγράψει. Ο ίδιος ο αριστοκράτης ή κάποιος εγγράμματος δούλος. Όταν άρχισε το βιβλεμπόριο, όλοι οι αντιγραφείς των εμπόρων ήταν δούλοι. Είμαι της γνώμης ότι οι ίδιοι οι αριστοκράτες αντέγραφαν τα κείμενα που δανείζονταν – δεν αντέγραφαν μόνο την Ιλιάδα ή μόνο ποίηση. Οι διάλογοι του Πλάτωνα μας βεβαιώνουν ότι ο φιλόσοφος είχε διαβάσει, και προφανώς είχε στην κατοχή του όλη την μέχρι των ημερών του γραμματεία. Το ίδιο ισχύει και για τον Αριστοτέλη.
ΣΤΟ σημείο αυτό θα πρέπει να κάνουμε δύο παρεκβάσεις, αντικείμενο των οποίων θα είναι η σχέση της αριστοκρατίας με τη γραφή και τη σύνθεση ποίησης, υπενθυμίζοντας ότι όλα τα κείμενα που μας έχουν παραδοθεί και χρονολογούνται μέχρι τα μέσα στου 4ου π. Χ. αιώνα, έχουν γραφεί από αριστοκράτες: επική ποίηση, διδακτική, λυρική, δραματική, ιστορία και φιλοσοφία. Με αυτές όμως τις παρεκβάσεις θα ασχοληθούμε ένα άλλο πρωινό.
Σχολιάστε ελεύθερα!