η σύγκρουση Δύσης – Ρωσίας άρχισε και θα διαρκέσει πολλές δεκαετίες

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΕΝ θα σας ευχηθώ καλή χρονιά· κάνουμε ευχές γιατί είμαστε βέβαιοι ότι δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η χρονιά θα είναι καλή, ότι αυτό που επιθυμούμε θα εκπληρωθεί. Να όμως που τώρα είμαστε βέβαιοι ότι η χρονιά θα είναι καλή! Το 2024 ακόμα πιο καλή, το 2025 ακόμα πιο καλή, κάθε νέα χρονιά  όλο και πιο καλή. Με το καλή εννοώ ενδιαφέρουσα και με το ενδιαφέρουσα εννοώ δύσκολη. Ενδιαφέρον χωρίς δυσκολία δεν μπορεί να υπάρξει, λένε οι Κινέζοι,  εδώ και κάνα δύο χιλιετίες, και συμφωνώ μαζί τους. Οι χρονιές, οι δεκαετίες που έρχονται θα είναι δύσκολες και ενδιαφέρουσες, θα ξεχωρίσουν όμως εκείνες οι χρονιές κατά την διάρκεια των οποίων τα πολλά και οξυμένα παγκόσμια κοινωνικά προβλήματα, που γίνονται ολοένα περισσότερα και ολοένα πιο οξέα, συμπέσουν και συντονιστούν και αντιμετωπίσουμε το ενδεχόμενο να σπάσει ο γέφυρα. Ποια είναι η γέφυρα; Η κοινωνική και διεθνής τάξη –  η ισορροπία και ο  συμβιβασμός μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και μεταξύ των ισχυρών κρατών. Το κρισιμότερο πρόβλημα του 21ου αιώνα θα είναι το ζήτημα της ενεργειακής μετάβασης –  αυτός είναι ο λόγος που το πρώτο κείμενο της χρονιάς καταπιάνεται με αυτό, με μια εκδήλωσή του, με τη σύγκρουση Δύσης-Ρωσίας.

ΑΣ αρχίσουμε, φίλες και φίλοι, τη χρονιά  με τη γνωστή συνήθεια, με τη διατύπωση ερωτημάτων. Έχω την εντύπωση ότι θα συμφωνήσετε με τις απαντήσεις μου – ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη από όσους και όσες διαφωνήσουν. Θα ζητήσω συγγνώμη και για την αμετροέπειά μου, θα ήθελα όμως πολύ να ακούσω τις δικές τους απαντήσεις. Πρώτο ερώτημα: ποια περιοχή του πλανήτη δεν κατακτήθηκε και δεν  λεηλατήθηκε κατά τη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων της (εμπορικής, βιομηχανικής και χρηματιστικής) καπιταλιστικής επέκτασης από τις ευρωπαϊκές (Ισπανία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Γαλλία, Αγγλία, Βέλγιο, Ιταλία, Γερμανία)  αποικιακές δυνάμεις; Δεύτερο ερώτημα: σε ποια περιοχή του πλανήτη θα υπάρχουν ακόμα άφθονα ορυκτά καύσιμα (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κάρβουνο) και άφθονες πρώτες ύλες για την κάλυψη κοινωνικών αναγκών και για τη  μεταποιητική βιομηχανία, όταν  σε όλες τις άλλες περιοχές θα εκλείψουν ή θα τείνουν να εκλείψουν;

ΣΚΕΦΤΕΙΤΕ το και απαντήστε. Δεν είναι δύσκολα ερωτήματα. Εάν κάποιος, κάποια χρειάζεται κάποια βοήθεια, το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να σημειώσω ότι η απάντηση είναι κοινή –  πρόκειται για την ίδια περιοχή. Έθεσα αυτά τα ερωτήματα διότι σχετίζονται άμεσα με το κρισιμότερο παγκόσμιο πρόβλημα, με το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν όλες οι κοινωνίες και όλα τα κράτη του πλανήτη, με αυτό που θα μας απασχολεί κάθε χρονιά από δω και πέρα και που θα επιδεινώνεται κάθε δεκαετία όλο και πιο δραματικά: το πρόβλημα της ενεργειακής μετάβασης. Το οποίο επιδεινώθηκε λόγω του πολέμου της Ρωσίας με την Ουκρανία. Η πρόθεση με δεν έχει τη συνήθη σημασία της συνύπαρξης και της συμφωνίας αλλά της εναντίωσης και της αντίθεσης. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να μην συσχετίσουμε το ζήτημα της ενεργειακής μετάβασης  με τον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Είναι όμως πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, είναι μόνο αυτό; Δεν είναι. Είναι πόλεμος μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης που διεξάγεται στην επικράτεια της Ουκρανίας. Σύσσωμη η Δύση έχει ταχθεί με το μέρος της Ουκρανίας και συμμετέχει στον πόλεμο με όλους τους τρόπους –  εκτός από έναν. Στέλνει όπλα, χρήμα, ομολογεί ευθέως και ευθαρσώς την συμπαράστασή της αλλά δεν τολμά να στείλει στρατεύματα του ΝΑΤΟ. Θα τολμήσει; Τι θα γίνει, αν το κάνει, πώς θα αντιδράσει η Ρωσία;

ΤΑ ερωτήματα είναι πολλά και οφείλουμε να τα φέρουμε στο προσκήνιο και να τα αντιμετωπίσουμε ευθέως και χωρίς επιφυλάξεις, απροκάλυπτα. Ποιος είναι ο σκοπός της Δύσης; Ποιος είναι ο σκοπός της Ρωσίας; Πόσο θα διαρκέσει ο  πόλεμος; Ποιος θα νικήσει; Τι θα γίνει εάν νικήσει η Ουκρανία; Τι θα γίνει εάν νικήσει η Ρωσία; Υπάρχει το ενδεχόμενο να κλιμακωθεί ο πόλεμος και να γίνει μονομερής χρήση πυρηνικών όπλων, από τη μία ή από την άλλη πλευρά; Ποια θα είναι αυτή η πλευρά;  Υπάρχει το ενδεχόμενο να γίνει  τρίτος παγκόσμιος πόλεμος με χρήση πυρηνικών όπλων;  Πώς θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα;

ΥΠΑΡΧΟΥΝ δύο τρόποι. Ο ένας είναι ο εμπειρικός. Να περιοριστούμε αφενός σε αυτά που βλέπουμε, στα επιφαινόμενα, στις ορατές εκδηλώσεις αφανών διαδικασιών και  συγκρούσεων και αφετέρου να καταφύγουμε σε κοινοτοπίες και προκαταλήψεις. Να πούμε ότι ο Πούτιν είναι ο νέος Χίτλερ, είναι παρανοϊκός,  ότι οι Ρώσοι είναι κτήνη,  ότι η Ρωσία θέλει να ανασυστήσει την τσαρική αυτοκρατορία και άλλα πολλά παρόμοια. Θα αποφύγουμε αυτόν τον δρόμο, δεν μας βοηθάει να κατανοήσουμε τις εξελίξεις, δηλαδή το παρελθόν και το μέλλον. Το παρόν είναι το σημείο συνάντησης αυτών των δύο διαστάσεων –  είναι η συνεχής αλλαγή. Το παρόν δεν είναι στατικό, δεν είναι στιγμή, είναι διαδικασία. Δεν υπάρχει παρόν, όπως το εννοούμε, όπως έχουμε μάθει να το εννοούμε.

ΥΠΑΡΧΕΙ κάποιος γνωστικός κλάδος (ας μην τον πούμε επιστήμη, αν και θα είχα ελάχιστες επιφυλάξεις να χρησιμοποιήσω αυτόν τον όρο) που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη σύγκρουση της Δύσης με τη Ρωσία, της Ρωσίας με την Δύση; Υπάρχει. Πριν όμως τον αναφέρουμε, θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή μου στο ζήτημα των λέξεων “Δύση” και “Ρωσία”. Είναι και οι δύο θηλυκού (γραμματικού) γένους, κατά συνέπεια εμφανίζονται ως γυναίκες, όπως λέμε Μαρία ή Κατερίνα. Πρόκειται για προσωποποιήσεις –  όπως η θεά Αφροδίτη είναι προσωποποίηση μιας ισχυρής και ανεξέλεγκτης φυσικής δύναμης που μας καθυποτάσσει. Πρόκειται για τον ίδιο ψυχοκοινωνικό μηχανισμό: ως προσωποποίηση μιας αφαίρεσης, η προσωποποίηση είναι ένας τρόπος σκέψης, διαφορετικός παντελώς της τυπικής λογικής και του ορθολογισμού. Είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του αρχαιοελληνικού (και όχι μόνο) μύθου: η διαδικασία της αποπροσωποποίησης, κατά την αρχαϊκή εποχή, (“από τον μύθο στον λόγο”), είχε ως αποτέλεσμα τη γένεση της δυτικής  φιλοσοφίας. Η “Δύση” και η “Ρωσία” είναι προσωποποιήσεις της στρατιωτικής, οικονομικής και ιδεολογικής ισχύος των αντίστοιχων κρατών.

Ο γνωστικός κλάδος, διεπιστημονικός, που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη σύγκρουση Δύσης και Ρωσίας είναι οι Διεθνείς Σχέσεις, η Διεθνής Πολιτική. Ο γνωστικός αυτός κλάδος δεν έχει παύσει ποτέ να στρέφεται, και να κατανοεί, ασφαλώς, όλες τις κοινοτοπίες και τις προκαταλήψεις, όλα τα αυτονόητα και τις ουτοπίες που εκφέρουν οι άνθρωποι όταν προσπαθούν να κατανοήσουν τις σχέσεις και τους πολέμους μεταξύ των κρατών. Οι Διεθνείς Σχέσεις, η Διεθνής Πολιτική μας βοηθάει να κατανοήσουμε τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, των φορέων της υπέρτατης ισχύος, κατά συνέπεια, μας βοηθάει να κατανοήσουμε τη δομή, τις λειτουργίες και τη δυναμική του πλέγματος των διεθνών σχέσεων, του διεθνούς συστήματος. Με τη βοήθεια των Διεθνών Σχέσεων, τη γνώση των σχέσεων μεταξύ των κρατών,  επιχειρούμε να γνωρίσουμε τον κόσμο όπως είναι κι όχι όπως θα θέλαμε να είναι –  ή όπως θα έπρεπε να είναι. Εάν την πούμε επιστήμη, δεν είναι κανονιστική επιστήμη, είναι περιγραφική. Η διατύπωση προβλέψεων δεν απαγορεύεται, κάθε άλλο, μόνο όμως όταν υπάρχει η σαφής επιφύλαξη ότι δεν μπορούμε σε καμιά περίπτωση να μιλάμε με σιγουριά.

ΕΑΝ κάποιος, κάποια θελήσει να ασχοληθεί με αυτόν τον γνωστικό κλάδο, θα πρέπει οπωσδήποτε να αρχίσει με το κείμενο που καθιέρωσε τον γνωστικό κλάδο των Διεθνών Σχέσεων. Πρόκειται για ένα αρρωστούργημα, ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία, για ένα αριστούργημα που σε παρωθεί να σκεφτείς, να πετάξεις πολλά σκουπίδια, να διευρύνεις τον πνευματικό σου ορίζονται. Δημοσιεύτηκε το 1939 στην Αγγλία, συγγραφέας ο Άγγλος ιστορικός ο E. H, Carr (Έντουαρντ Χάλετ Καρ), γνωστός από την πολύτομη Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης και του Τι είναι η Ιστορία. Ο τίτλος του βιβλίου είναι Η εικοσαετής κρίση 1919-1939. Εισαγωγή στη μελέτη των διεθνών σχέσεων. (Εκδ. Ποιότητα, μετ. Ηράκλεια Στροίκου, επιστ. επιμ. Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος, 2000). Μην μας ξεγελάσει ο τίτλος: το βιβλίο δεν είναι μια εξιστόρηση της εικοσαετούς κρίσης 1919-1939 –  καθίσταται σαφές από τον υπότιτλο. Περιστασιακά μόνο αναφέρεται και σε αυτή τη περίοδο για να ενισχύσει ή να ελέγξει όσα γράφει. Από τότε μέχρι σήμερα έχουν δημοσιευτεί πολλά κείμενα και πραγματείες για τις Διεθνείς Σχέσεις, κάποια από αυτά έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά,  αλλά δεν είναι του παρόντος να ασχοληθούμε με αυτά. Τώρα.

ΓΙΑΤΙ όμως να μας ενδιαφέρουν, Αθανάσιε, οι Διεθνείς Σχέσεις, η Διεθνής Πολιτική; Για δύο λόγους. Πρώτον, η κομβική έννοια των Διεθνών Σχέσεων είναι η έννοια της ισχύος, αφού τα κράτη είναι οι φορείς της υπέρτατης ισχύος-  δεν υπάρχει κάτι πιο ισχυρό από τα κράτη (ή τις συμμαχίες κρατών). Όποιος, όποια ασχολείται με την κυριαρχία, δεν μπορεί να μην ασχολείται και με την ισχύ, σε όλες τις εκδηλώσεις της. Και, δεύτερο, και το σημαντικότερο: οι σχέσεις μεταξύ των κρατών επηρεάζουν τον κοινωνικό πόλεμο, τόσο την διεξαγωγή του όσο και την έκβασή του. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. ‘Οταν έγινε η επιστράτευση στη Ρωσία δεκάδες χιλιάδες νέοι έφυγαν για να μην πολεμήσουν, ενώ από τότε που άρχισε ο πόλεμος 12.000 νεαροί άνδρες Ουκρανοί συνελήφθησαν στα σύνορα γιατί επιχειρούσαν να φύγουν, να αποφύγουν τον πόλεμο. Δεν γνωρίζουμε πόσοι τα κατάφεραν. Θα είναι πολύ περισσότεροι.

ΘΑ εκθέσω, θα επαναλάβω δηλαδή αυτά που γράφω από το 2010, την κομβική  γνώμη μου με συντομία και θα επανέλθω. Η Δύση εποφθαλμιά και θέλει να κατακτήσει τη μόνη περιοχή του πλανήτη που δεν έχει κατακτήσει, τη περιοχή στην οποία μετά από 3 με 4 δεκαετίες θα υπάρχουν άφθονα ορυκτά καύσιμα και άφθονες πρώτες ύλες όταν θα μειωθούν ή θα εκλείψουν σε όλες τις άλλες περιοχές, Η περιοχή αυτή είναι η αχανής Σιβηρία, μεγαλύτερη σε έκταση από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ μαζί. Δεν μπορεί να την κατακτήσει με πόλεμο τώρα-  αυτό θα οδηγούσε σε χρήση πυρηνικών όπλων από τη πλευρά της Ρωσίας. Ο μόνος τρόπος να το κάνει είναι η στρατιωτική και οικονομική αποδυνάμωση της Ρωσίας, η διάλυση του κράτους της Ρωσίας σε πολλά κρατίδια. Όταν δεν μπορείς να αυξήσεις την δική σου ισχύ, τότε επιχειρείς να μειώσεις την ισχύ του αντιπάλου –  αυτό μας το έχει διδάξει η Ιλιάδα εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια, όπως θα δούμε αύριο. Εάν το καταφέρει αυτό, τότε θα προσφύγει και στη χρήση βίας κι αυτός είναι ο λόγος της επέκτασης του ΝΑΤΟ στην ανατολική Ευρώπη και πρόσφατα στη Σκανδιναβία και τη Βαλτική. Και μακροπρόθεσμα και στην Ουκρανία.  Το ενδεχόμενο αυτό επιχειρεί να αποτρέψει η Ρωσία και ο μόνος τρόπος είναι η ισοπέδωση και η εκκένωση της Ουκρανίας, η δημιουργία μιας αχανούς τάφρου μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας. Ο πόλεμος θα διαρκέσει όσο θα χρειαστεί να ισοπεδωθεί και να εκκενωθεί η Ουκρανία. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν και πότε αυτή η στρατηγική θα στεφθεί με επιτυχία· είναι όμως βέβαιο ότι, ακόμα κι αν ο πόλεμος τελειώσει –  η γνώμη μου είναι ότι θα αργήσει πολύ – η σύγκρουση Δύσης και Ρωσίας θα αφήσει τη σφραγίδα της σε όλο τον 210 αιώνα.

ΟΣΟ θα επιδεινώνεται το πρόβλημα της ενεργειακής μετάβασης, τόσο θα οξύνεται και θα κλιμακώνεται η σύγκρουση. Όσο όμως και να κλιμακωθεί, η Δύση δεν θα καταφύγει στη χρήση πυρηνικών όπλων. Κατά συνέπεια, ούτε και η Ρωσία.