προς τον αναπόφευκτο λιμό: τροφή και παγκόσμια ιστορία (2)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΜΟΝΟ όποιος, όποια έχει τα μάτια κλειστά μπροστά στην πραγματικότητα (υπάρχει πραγματικότητα, έτσι δεν είναι;) δεν μπορεί να εντοπίσει τις δύο τάσεις και τις τρεις εποχές της παγκόσμιας ιστορίας της εξασφάλισης της τροφής, της διατροφής. Η παραγωγή της τροφής διαδέχτηκε την τροφοσυλλογή/κυνήγι/αλιεία ενώ η εμφάνιση των πρώτων ενδείξεων της τρίτης εποχής, της παρασκευής της τροφής στο εργαστήριο με χημικές ουσίες, πιθανόν να εγκαινιάζει την τρίτη εποχή,  το μέλλον της οποίας δεν είμαστε σε θέση να προβλέψουμε. Ως προς τις δύο στενά αλληλοσυμπλεκόμενες τάσεις: ο αριθμός των παραγωγών και κατόχων της τροφής μειώνεται διαρκώς, για να εξαλείψει μια εποχή κατά την οποία όλοι και όλες συμμετείχαμε στην εξασφάλιση της τροφής με αποτέλεσμα η πλειονότητα του πληθυσμού να εξαρτάται από αυτούς τους λίγους, ενώ χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερη ενέργεια που αντλούμε από τα ορυκτά καύσιμα, με αποτέλεσμα την εξαφάνιση της χρήσης της ανθρώπινης και ζωικής ενέργειας. Η παράταση και επιτάχυνση αυτών των δύο τάσεων οδηγεί σε ένα εφιαλτικό αδιέξοδο: τον παγκόσμιο λιμό. Το πώς θα φτάσουμε εκεί, το πότε, τις πρώτες ενδείξεις,  τις συνέπειες και τις προτεινόμενες λύσεις θα τα εξετάσουμε αύριο. Σήμερα θα ασχοληθούμε με δύο ζητήματα τα οποία σχετίζονται τόσο με την παραγωγή της τροφής όσο και με τον αδιέξοδο στο οποίο οδεύουμε ολοταχώς: την αρπαγή και την καταστροφή της τροφής.

ΠΡΙΝ τα εξετάσουμε όμως θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή μου σε μια ανθρώπινη συνθήκη, η συνειδητοποίηση της οποίας θα μας βοηθήσει πολύ τόσο να κατανοήσουμε το παρελθόν όσο και να επεξεργαστούμε λύσεις για την ανάσχεση, την αποτροπή και την αντιμετώπιση του παγκόσμιου λιμού. Ο προάνθρωπος, που έχει μια ιστορία εκατομμυρίων ετών, και ο άνθρωπος αντιμετώπισε δυσκολίες και προβλήματα τα οποία κατόρθωνε να επιλύει αποτελεσματικά, ακόμα και με την τροποποίηση της φύσης του. Ειδάλλως, δεν θα ήμασταν 8 δισ. και δεν θα είχαμε να φάμε και να πιούμε και δεν θα φτάναμε στο σημείο να καταστρέφουμε και να πετάμε ένα μεγάλος μέρος της παραγόμενης τροφής. Να μερικά πολύ  γνωστά και χαρακτηριστικά παραδείγματα: κάποτε περπατούσαμε σκυφτοί, μετά όρθιοι. Η όρθια στάση θα ήταν, εικάζουμε, λύση σε κάποιο ή κάποια προβλήματα, και μας βοηθήσουμε να επιβιώσουμε –  μπορεί να προήλθε από την ανάγκη να μεταφέρουμε τροφή με τα χέρια σε μέλη της ομάδας που δεν μπορούσαν αλλιώς να την εξασφαλίσουν. Αυτή η αλλαγή δεν είχε και δεν έχει επιστροφή, άρα ήταν μια επανάσταση, χωρίς υποκείμενο και πολύ μεγάλης διάρκειας. Είχε θετικές συνέπειες (μετέβαλλε αργά τη φυσιολογία των φωνητικών χορδών και μπορέσαμε μετά από εκ. χρόνια και μιλήσαμε), είχε όμως και αρνητικές. Το θηλυκό γεννάει πιο δύσκολα, πιο επώδυνα, ενώ όλοι οι άνθρωποι πάσχουν από τη μέση τους. (Όταν με πιάνει η μέση, μπουσουλάω στα τέσσερα, σας το συνιστώ, θα πάθετε καραπλακάρα πόσο ανακουφιστικό και αποτελεσματικό είναι).  Γνωρίζαμε ποιες θα είναι οι συνέπειες αυτής της αλλαγής, θετικές και αρνητικές; Γνωρίζαμε ότι η επίλυση ενός προβλήματος θα δημιουργήσει στο μέλλον άλλο ή άλλα προβλήματα, τα οποία στο μέλλον θα προκαλέσουν άλλο ή άλλα προβλήματα; Όχι!

ΣΤΑ τέλη του 19ου αρχίσαμε να αντλούμε ενέργεια από τα ορυκτά καύσιμα και λύσαμε ένα μεγάλο πρόβλημα. Τότε επινοήσαμε και τον κινητήρα εσωτερικής έκρηξης και το αυτοκίνητο.  Γνωρίζαμε τότε πόσα πολλά και μάλιστα παγκόσμια προβλήματα θα δημιουργούσαν μετά από ένα ή ενάμιση αιώνα, σήμερα δηλαδή, αυτές οι αποτελεσματικές λύσεις; Δεν θα μπορούσαμε να το γνωρίζαμε, σε καμιά περίπτωση! Φτάσαμε στο σημείο να αλλάξουμε το κλίμα, εάν η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής, ενώ 1.200.000 άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο στους δρόμους από το αυτοκίνητο και πάνω από 5 εκ  ακρωτηριάζονται ή  μένουν παράλυτοι, παίζοντας μπάσκετ κινούμενοι με ηλεκτρικά αμαξίδια. Από το αμάξι (αυτοκίνητο)στο αμαξίδιο!

ΑΥΤΗ είναι, φίλες και φίλοι, η ανθρώπινη συνθήκη. Επιλύουμε ένα πρόβλημα και η επίλυση προκαλεί άλλο ή άλλα και ούτω καθ΄ εξής. Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε σήμερα. Τα γράφω αυτά για να διατυπώσω το εξής κρίσιμο ερώτημα: είναι δυνατόν να υπάρχει λύση που δεν προκαλεί άλλα προβλήματα; Εάν δηλαδή επιλύσουμε την μελλοντική τροφική σπάνη και η λύση αυτή προκαλέσει άλλο ή άλλα προβλήματα, ακόμα χειρότερα και δυσεπίλυτα, τι στο διάολο κάνουμε, τι σκατά τρώμε; Πάμε από το κακό στο χειρότερο, είμαστε καταδικασμένοι να αφανιστούμε; Γιατί προς τα εκεί πάμε. Θα μας δημιουργήσει άλλα προβλήματα, και ποια, η χημική παρασκευή της τροφής; Υπάρχει άλλη λύση, που να μην δημιουργήσει πολλά και σοβαρά προβλήματα ή προβλήματα αντιμετωπίσιμα;

ΚΑΠΟΤΕ αρχίσαμε να καλλιεργούμε τη γη και να παράγουμε την τροφή μας. Ήμασταν τόσο μοχθηροί και κακοί ώστε παρήγαμε τη τροφή για να γεμίσουν ποντίκια τα χωριά, για να εμφανιστούν ασθένειες, για να δημιουργηθούν τα κράτη, για να αυξηθεί ο πληθυσμός, για να γεμίσει ο πλανήτης με αγροτικές κοινότητες; Για να γίνονται πόλεμοι, για να επινοηθεί η χρήση των ζώων στην καλλιέργεια της γης, για να εξαναγκαστούν με τη βία κάποιοι άνθρωποι να καλλιεργούν τη γη ως δούλοι και δουλοπάροικοι; Όχι, βέβαια! Δεν γωρίζαμε πόσα και ποια προβλήματα θα προκαλούσε η επέκταση της παραγωγής της τροφής. Όταν αυτά προέκυπταν, βρίσκαμε τρόπους και τα αντιμετωπίζαμε, λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματικά.

ΓΝΩΡΙΖΑΜΕ ότι μια μέρα οι νεολιθικές αγροτικές κοινότητες θα βρίσκονταν μπροστά σε στέπες και ημιερημικές περιοχές και θα αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν την καλλιέργεια της γης και να προκρίνουν την εκτροφή των ζώων, μιας και αυτές οι περιοχές δεν προσφέρονται για την γεωργία; Δεν το γνωρίζαμε. Γνώριζαν οι πρώτοι ποιμένες ότι μια μέρα δεν θα υπάρχουν διαθέσιμα βοσκοτόπια και ότι ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσουν την τροφή τους θα ήταν η εκδίωξη ή η θανάτωση των γειοτονικών ποιμενικών γενών, φυλών και ομοσπονδιών φυλών; Ότι θα εμφανιζόταν κάτι που δεν υπήρχε μέχρι τότε –  η αρπαγή της τροφής; Ότι θα εμφανιζόταν κάτι που δεν υπήρχε μέχρι τότε –  η πολεμική κοινωνία, η κοινωνία που δεν μπορεί να αναπαραχθεί, εάν δεν είναι ετοιμοπόλεμη, φιλοπόλεμη και πολεμοχαρής και να πολεμά συχνά και σε κάποιες εποχές κάθε χρόνο; Ότι θα αναγκαστούν οι ηττημένοι, ή και όλοι μαζί μερικές φορές, νικητές και ηττημένοι, να εισβάλουν στις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων και να τις λεηλατήσουν και να ξαναγυρίσουν στις στέπες και στις ερήμους ή, το συχνότερο, να τις κατακτήσουν και να μετεξελιχθούν σε αγρότες; Ότι ποιμενικά φύλα (Ινδοευρωπαίοι) θα συμβάλλουν στη διάλυση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και οι μακρινοί τους απόγονοι θα πάνε στην Αμερική, στην Αφρική, στην Αυστραλία και θα σφάξουν τους ιθαγενείς; Γνώριζαν ότι άλλα ποιμενικά φύλα (τουρκικά)  θα κατακτήσουν και θα εξαφανίσουν τη βυζαντινή αυτοκρατορία, ιδρύοντας μια από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες (οθωμανική) της παγκόσμιας ιστορίας; Γνώριζαν ότι κάποια άλλα ποιμενικά (αραβικά) φύλα θα κατακτήσουν τη βόρεια Αφρική και τη μισή Ιβηρική χερσόνησο; Όχι, δεν τα γνώριζαν όλα αυτά.

ΕΝΑ από τα σημαντικότερα συμβάντα της παγκόσμιας ιστορίας είναι η αρπαγή της τροφής. Δεν υπήρχε όταν ήμασταν τροφοσυλλέκτες-κυνηγοί. Εάν υπήρχε πόλεμος, περιστασιακός και καθόλου συχνός, δεν είχε καμιά σχέση με την τροφή: δεν υπήρχε τροφή να αρπάξεις. Ούτε πρόβλημα ανεπάρκειας της γης – οταν αυξανόταν ο πληθυσμός, μετακινούνταν ένα μέρος και με αυτό τον τρόπο περί το 60.000 π. Χ., αν θυμάμαι καλά, περάσαμε στην Αυστραλία και περί το 25.000 στην Αμερική μέσω της Αλάσκας. Περί το 3.000 π. Χ., αν δεν κάνω λάθος, φτάσαμε στο νοτιότερο σημείο της Αμερικής, και έτσι δεν υπήρχε περιοχή του πλανήτη που να μην ζούσε άνθρωπος –  εξαπλωθήκαμε παντού μετακινούμενοι πάντα με τα πόδια! Πρώτη φορά εμφανίστηκε στις ποιμενικές κοινωνίες, ως τρόπος επίλυσης του ποιμενικού αδιεξόδου. Υπήρξαν κι άλλες συνθήκες εμφάνισης της αρπαγής της τροφής. Μία από αυτές ήταν η  εμφάνιση του κράτους και η απόσπαση ενός μέρους του πληθυσμού από την παραγωγή της τροφής:  επιβλήθηκε στις αγροτικές κοινότητες φόρος υποτέλειας, εισφοράς, στην αρχή εθελοντική και αργότερα υποχρεωτική. προς τους μόνιμους υπαλλήλους του κράτους ένα μέρος της παραγόμενης τροφής. Ο φόρος υποτέλειας στην όψιμη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν 60%! Οι οθωμανοί Τούρκοι, ένα πολύ μικρό ποιμενικό γένος που συσπείρωσε άλλα, κατόρθωσαν να καταλύσουν και να κατακτήσουν την αυτοκρατορία μειώοντας τον φόρο στο 10% με αποτέλεσμα όλες οι αγροτικές κοινότητες της Ανατολίας και των Βαλκανίων να εξισλαμιστούν και να ταχθούν με το μέρος των κατακτητών. Η δουλεία είναι άλλη μία μορφή αρπαγής της τροφής όπως και η δουλοπαροικία.

ΤΟ δεύτερο καινοφανές συμβάν είναι η καταστροφή ενός μεγάλου μέρους της παραγόμενης τροφής. Ουδέποτε ο άνθρωπος στο παρελθόν πετούσε ή κατέστρεφε τροφή. Όταν στις αγροτικές κοινότητες έσφαζαν το γουρούνι, χρησιμοποιούσαν τα πάντα, ακόμα και το αίμα και τα έντερα και τα πόδια. Το ξερό ψωμί το έκαναν παξιμάδια, δεν υπήρχαν αποφάγια κι αν υπήρχαν μαζί με τα ψίχουλα τα έδιναν στις κότες και το γουρούνι. Η καταστροφή αυτή, μία από τις πολλές εκδηλώσεις του παραλογισμού του καπιταλιστικού πολιτισμού,  έχει πολλές μορφές και είναι βέβαιο ότι αρχίζει και είναι άρρηκτα συμπλεκόμενο με την επέκταση του καπιταλισμού και την εμφάνιση των μεγαλουπόλεων. Οι πόλεις χρειάζονται μεγάλες ποσότητες τροφής και μάλιστα φτηνής για να είναι χαμηλά τα ημερομίσθια και οι μισθοί. Ο μόνος τρόπος να παραχθούν αυτές οι μεγάλες ποσότητες της τροφής ήταν η  συγκέντρωση της γης σε λίγους ιδιοκτήτες, η μονοκαλλιέργεια και η εξειδικευμένη κτηνοτροφία –  η ανάληψη της παραγωγής της τροφής από μεγάλες  καπιταλιστικές γεωργικές και κτηνοτροφικές επιχειρήσεις. Οι εργάτες δεν παράγουν τροφή, όπως οι αγρότες, αλλά την αγοράζουν, καταναλώνουν τη τροφή ως εμπόρευμα και επειδή είναι εμπόρευμα, καταστρέφεται και μάλιστα με πέντε τρόπους. Ένα μέρος της παραγόμενης τροφής μένει στα χωράφια· ένα άλλο πετιέται από τους εμπόρους γιατί έχει πέσει η τιμή ή δεν συμφέρει η αποθήκευση και διατήρηση στα ψυγεία –  μια από τις δουλειές που έχω κάνει είναι να φορτώνω σε αγροτικό καφάσια με αχλάδια και να τα πετάω σε ρυάκι που έρρεε κοντά στο ψυγείο, στη Σκύδρα. Ένα πολύ μεγάλο μέρος πετιέται από τα σούπερ μάρκετ γιατί έχει λήξει ο χρόνος ζωής του εμπορεύματος. Ένα πολύ μεγάλο μέρος καταστρέφουν οι ίδιοι οι καταναλωτές: είτε με τη λήξη του χρόνου ζωής, την ξεχνάνε στο ψυγείο και στα ράφια, είτε με τα αποφάγια. Όποιος και όποια έχει δουλέψει ως σερβιτόρος σε ταβέρνες και εστιατόρια γνωρίζει πολύ καλά τις τεράστιες ποσότητες της τροφής που πετάγονται στα σκουπίδια –  ή στο στόμα των γουρουνιών. Οι δεκαετίες του 1970, 1980 και 1990 ήταν το κάτι άλλο: παράγγελναν χωρίς σταματημό και όταν έφευγαν άφηναν  άθιχτες σαλάτες, φέτες, τζατζίκια, κρεατικά και ψωμιά.

ΚΑΙ μάθαιναν, και συνεχίζουν να μαθαίνουν,  στα παχύσαρκα παιδιά τους να λένε την προσευχή: πάτερ ημών, δος ημίν σήμερον τον άρτον ημών τον επιούσιον!