οι ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ (της αρχαίας Σπάρτης)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΙ Σπαρτιάτες του ομώνυμου κόμματος παραπέμπουν στους άνδρες, πολεμιστές και πολίτες της αρχαίας Σπάρτης, όχι τους σημερινούς Σπαρτιάτες –  το σύμβολο του κόμματος (περικεφαλαία των Λακεδαιμονίων) δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας.  Το ερωτήματα που αβίαστα εγείρονται και πρέπει να απαντηθούν είναι πολλά: γιατί επιλέχθηκε αυτός ο τίτλος, ποιες είναι οι παραδηλώσεις που λανθάνουν στον τίτλο, τι θέλει να μας πει αλλά δεν το λέει καθαρά και σαφώς; Υπάρχει όμως κι ένα άλλο, πολύ πιο σημαντικό: ποιο θα είναι το μέλλον αυτού του κόμματος; Με αυτά τα ερωτήματα θα ασχοληθούμε σήμερα. Τις επόμενες μέρες θα προσεγγίσουμε το υπό εξέταση κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο του νεοναζισμού από άλλες τρεις  οπτικές γωνίες: από την οπτική της αφοσίωσης και των ποικίλων εκδηλώσεών της στις σχέσεις της καθημερινής ζωής και στην πολιτική, την οπτική της επανεπινόησης της ιστορίας και  την οπτική της επιστροφής στον μύθο, στη μυθική κουλτούρα. 

ΓΙΑ να απαντήσουμε στα ερωτήματα του σημερινού σημειώματος θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας στο πρόβλημα της κοινωνίας της αρχαίας Σπάρτης, ένα πρόβλημα που ταλάνισε και συνεχίζει να ταλανίζει τους ιστορικούς. Η κοινωνία αυτή είναι από τις πλέον ιδιόμορφες κοινωνίες που έχουν υπάρξει στο παρελθόν. Ποια είναι όμως η ιδιομορφία της, ποιο είναι το ιδιαίτερο (sui generis) χαρακτηριστικό της; Η σπαρτιάτικη κοινωνία ήταν δύο κοινωνίες. Το τονίζω έντονα για να το προσέξετε και να μην το προσπεράσετε ως μια πρόταση ακόμα, από τις πολλές που διαβάζετε. Μία κοινωνία που αποτελείται από δύο κοινωνίες μας φέρνει ενώπιον πολλών δυσχερειών, τις οποίες η ιστορική έρευνα, η ιστορική κοινωνιολογία, η μαρξιστική ιστοριογραφία αλλά και άλλες μέθοδοι προσέγγισης είτε αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν είτε σηκώνουν ψηλά τα χέρια. Το πρόβλημα είναι ιδιαιτέρως ακανθώδες, θα κάνουμε όμως μια απόπειρα να το αντιμετωπίσουμε χωρίς να πληγωθούμε. 

ΗΤΑΝ πράγματι μία κοινωνία δύο κοινωνιών; Ποιες ήταν οι δύο κοινωνίες; Πριν απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα, θα διατυπώσω τρία ακόμα και είμαι σίγουρος ότι οι απαντήσεις σε αυτά θα μας βοηθήσουν πολύ για να κατανοήσουμε την ιδιομορφία της σπαρτιάτικης κοινωνίας των δύο κοινωνιών. Γνωρίζουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν γεωργοί, οι ιδιοκτησίες τους ήταν άνισου μεγέθους και υμνούσαν τη γεωργία, όπως με βεβαιότητα συνάγεται από πληθώρα κειμένων, ειδικά του Ξενοφώντος. Ερωτώ: οι Σπαρτιάτες ήταν γεωργοί; Δεν ήταν γεωργοί, είμαστε απολύτως βέβαιοι. Τι ήταν; Γνωρίζουμε ακόμα ότι ένα από τα χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής πόλεως ήταν η ύπαρξη του άστεως εν μέσω λίγων ή πολλών κωμών (μικρών οικισμών, μικρών χωριών) –  ενός αστεακού χώρου με αγορά και πλήθος εργαστηρίων, κυρίως μεταλλοτεχνίας, αγγειοπλαστικής και βυρσοδεψίας. Υπάρχουν δύο εξαιρέσεις: η πόλις των Αθηναίων είχε δύο άστη: ο Πειραιεύς και αι Αθήναι (κλεινόν άστυ: ένδοξο, ισχυρό, πλούσιο άστυ). Υπήρχε κάποια πόλις που δεν διέθετε άστυ; Ναι, η Σπάρτη! Δεν υπάρχει άστυ στην αρχαία Σπάρτη –  οι Σπαρτιάτες ζούσαν σε πέντε χωριά, ένα εκ των οποίων ήταν η Σπάρτη, ονομαζόταν και Λακεδαίμων. Σε πέντε χωριά, επαναλαμβάνω. Γιατί η πόλις της  αρχαίας Σπάρτης (Λακεδαίμονος) δεν έχει άστυ; Έχει διατυπωθεί κι έχει απαντηθεί αυτό το ερώτημα; Δε νομίζω. Το τρίτο ερώτημα. Εάν ψάξουμε την καταγωγή των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και καλλιτεχνών (ποιητών, ιστορικών, φιλοσόφων, αρχιτεκτόνων, αγγειογράφων, ζωγράφων, γλυπτών) θα παρατηρήσουμε ότι κατάγονται από ένα πολύ μεγάλο αριθμό πόλεων : ο Όμηρος από την Χίο ή τη Σμύρνη, ο Ησίοδος από τη Βοιωτία, ο Αρχίλοχος από την Πάρο, Η Σαπφώ και ο Αλκαίος από τη Λέσβο,  πολλοί φιλόσοφοι από τις ιωνικές πόλεις, Μίλητο κυρίως, ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό της Μ. Ασίας, ο Παρμενίδης από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας, ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα της Θράκης, ο Πλάτων από την Αθήνα, ο Αριστοτέλης από τα Στάγειρα της Χαλκιδικής  – ο κατάλογος είναι μεγάλος. Μπορείτε να μου πείτε ένα όνομα ποιητή, φιλοσόφου, ιστορικού, αρχιτέκτονα γλύπτη που να κατάγεται από τη Σπάρτη; Ούτε ένα! Υπάρχει ένα όνομα, ο ποιητής Τυρταίος, αλλά οι μαρτυρίες που διαθέτουμε λένε ότι δεν ήταν Λακεδαιμόνιος αλλά ή Αθηναίος ή Μιλήσιος. Ο Πλάτων γράφει (Νόμοι Ι 629a) ότι ήταν Αθηναίος που έγινε πολίτης των Λακεδαιμονίων. Γιατί δεν υπάρχει ούτε ένας συγγραφέας ή καλλιτέχνης που να κατάγεται από τη Σπάρτη; 

ΚΑΙ τα τρία αυτά ερωτήματα είναι ενοχλητικά και αποσιωπώνται. Εγώ όμως θα απαντήσω και οι απαντήσεις θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την ιδιομορφία της σπαρτιάτικης κοινωνίας των δύο κοινωνιών. Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν γεωργοί, δεν καλλιεργούσαν τη γη, όπως η πλειονότητα των αρχαίων Ελλήνων –  εκτός από τους πλούσιους και ισχυρούς γαιοκτήμονες, τον πλούτο των οποίων παρήγαγαν οι δούλοι. Οι Σπαρτιάτες πώς εξασφάλιζαν την τροφή τους, τα σπίτια τους, τα σκεύη τους, τα ρούχα τους, τα παπούτσια τους, τα όπλα τους;  Μη μου πείτε ότι δεν την γνωρίζετε την απάντηση! Όλα αυτά τα παρήγαγαν οι είλωτες. Θα δούμε ποιοι ήταν αυτοί. Οι είλωτες παρήγαγαν τον αναγκαίο κοινωνικό πλούτο, ένα μέρος το οποίο έπαιρναν οι Σπαρτιάτες. Και τι έκαναν όλη τη μέρα οι Σπαρτιάτες; Τα μάτωναν από το ξύσιμο; Όχι βέβαια. Τρεις ήταν οι βασικές τους δραστηριότητες. Οι καθημερινές στρατιωτικές ασκήσεις, η στενή παρακολούθηση και επιτήρηση των υποτελών παραγωγών και ο πόλεμος, άλλοτε αμυντικός κι άλλοτε κατακτητικός. Δεν έκαναν τίποτα άλλο. 

ΓΙΑΤΙ δεν υπήρχε άστυ, αστεακό (εμπορικό και χειροτεχνικό-βιοτεχνικό) κέντρο; Απαντώ. Οι αρχαίοι Αθηναίοι καλλιεργητές της γης (αναφέρομαι σε αυτούς επειδή διαθέτουμε πολλές πληροφορίες), με μικρή  (αυτουργοί), με μεσαία (ιππείς) και μεγάλη ιδιοκτησία (δουλοκτήτες γαιοκτήμονες, οι αριστοκράτες) αγόραζαν ό,τι δεν μπορούσαν να παράγουν οι ίδιοι στον αυτάρκη κατά τα άλλα οίκον τους –  δούλους, εργαλεία, όπλα, παπούτσια, ρούχα και άλλα. Κάποιοι τα πουλούσαν, υπήρχε δηλαδή παραγωγή και κατανάλωση εμπορευμάτων, υπήρχε εμπορευματική παραγωγή, υπήρχε εμπόριο, χρήμα και αγορά. Οι Σπαρτιάτες δεν τα αγόραζαν, δεν υπήρχε εμπορευματική αγορά, εμπόριο και χρήμα. Τα έπαιρναν από τους είλωτες, τους υποτελείς παραγωγούς. Κάθε οικογένεια είχε στην κατοχή της ένα μέρος της γης, το οποίο καλλιεργούσαν οι είλωτες τους, και έτσι εξασφάλιζαν την τροφή τους. Τα όπλα τους και άλλα προϊόντα της χειροτεχνίας τα έπαιρναν από τα χειροτεχνικά εργαστήρια των ειλώτων, τα οποία παρήγαγαν τα σιδερένα εργαλεία τους για την καλλιέργεια της γης και τα όπλα των Σπαρτιατών (δόρατα, κράνη, ξίφη, περικνημίδες, θώρακες). Άλλο αγοράζω με το χρήμα κι άλλο παίρνω – με την απειλή ή τη χρήση της βίας.

ΑΣ δούμε τώρα το τρίτο ζήτημα, αυτό της πολιτιστικής παραγωγής (ποίηση, φιλοσοφία, ιστορία, τέχνες). Γνωρίζουμε ότι όλα αυτά στις ελληνικές πόλεις ήταν έργο των γαιοκτημόνων αριστοκρατών, συνήθως ξεπεσμένων,  που δεν εργάζονταν και είχαν ελεύθερο χρόνο (σχόλη). Δεν πολεμούσαν μιας και τη διεξαγωγή του πολέμου την είχαν αναλάβει οι μικροί και μικρομεσαίοι ελεύθεροι πολίτες (οπλιτική φάλαγξ). Οι αριστοκράτες ασχολούνταν στην καθημερινή τους ζωή με άλογα, αθλητισμό, ταξίδια, συμπόσια, παιδεραστία, πόρνες και συζητήσεις με ελεύθερη έκφραση των σκέψεων και των απόψεων (παρρησία). Οι Σπαρτιάτες δεν γνώριζαν τι είναι η σχόλη, ήταν διαρκώς απασχολημένοι με τις στρατιωτικές ασκήσεις, που μας είναι γνωστές ως αθλητισμός, με την παρακολούθηση και επιτήρηση των ειλώτων και τον πόλεμο. Κι αν το κομβικό ζήτημα που απασχολούσε τους Αθηναίους αριστοκράτες ήταν αυτό της λατρείας, της αύξησης και της μείωσης του πλούτου και της ισχύος, ζήτημα που διατρέχει όλη την λογοτεχνική παραγωγή, ρητά ή υπόρρητα, οι Σπαρτιάτες με την άσκηση της βίας τα ζητήματα αυτά τα θεωρούσαν λυμένα και δεν προβληματίζονταν. Το ζήτημα αυτό το έλυναν με το ξίφος στο χέρι.

ΚΑΙ μετά από όλα αυτά, είμαστε σε θέση να απαντήσουμε στα ερωτήματα που διατύπωσα. Οι Σπαρτιάτες και οι είλωτες δεν ήταν δύο τάξεις, η κυρίαρχη και η κυριαρχούμενη, αλλά δύο κοινωνίες –  μία κατακτήτρια και μια κατακτημένη, μια πολεμική κοινωνία που αρπάζει με τη βία τον πλούτο που παράγει η υποταγμένη κοινωνία, μια κοινωνία που δεν είναι, δεν μπορεί να είναι πολεμική. Δεν διαθέτουμε πολλές πληροφορίες αλλά οι ενδείξεις που έχουμε μας αναγκάζουν να δεχτούμε ότι υπήρχε κοινωνική διαφοροποίηση και στη κοινωνία των κατακτητών και σε αυτήν των κατεκτημένων-  με την κοινωνική δομή της πολεμικής κοινωνίας των κατακτητών, την κοινωνική διαφοροποίηση  και πώς συνέβαλε στην εξέλιξη της σπαρτιάτικης κοινωνίας θα ασχοληθούμε ένα άλλο πρωινό, είναι άκρως ενδιαφέρον και περίπλοκο ζήτημα. Κάθε κοινωνία είχε τους θεσμούς της, τις τελετές της, τη θρησκεία  της, τα ήθη της και την ιδιαίτερη κοσμοαντίληψή της. Οι κατακτητές Δωριείς, ποιμενικής προέλευσης, όπως έχω υποστηρίξει, δεν επιχείρησαν να αφορμοιώσουν τους κατεκτημένους πληθυσμούς της Λακωνίας και αργότερα της Μεσσηνίας. Δεν τους ενοχλούσε να  διατηρήσουν την κοινωνική τους δομή και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητές τους αρκεί να ήταν υπάκουοι και να παρήγαγαν τον κοινωνικό πλούτο που χρειάζονταν οι κατακτητές Σπαρτιάτες. Είχαν τις οικογένειές τους, τα παιδιά τους, τις γιορτές τους, τα γλέντια τους κι αυτός ήταν ένας τρόπος να αντιμετωπίσουν  την καταπίεση και την εκμετάλλευση των κυρίων τους. Τίποτα από αυτά δεν είχαν οι δούλοι-εμπόρευμα των άλλων πόλεων. Οι είλωτες γαμούσαν, οι δούλοι τον έπαιζαν ή γαμιόντουσαν μεταξύ τους.

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ, οι κατακτητές ήταν πολύ λιγότεροι από τους κατακτημένους, υποταγμένους πληθυσμούς. Η επιβίωση της κοινωνίας των κατεκτημένων πληθυσμών σήμαινε και την επιβίωση των κοινωνικών σχέσεων, κατά συνέπεια και τη επιβίωση σχέσεων αλληλεγγύης αλλά και τη διαμόρφωση της συνείδησης της υποταγής και της προσδοκίας της απελευθέρωσης. Όλες οι μαρτυρίες που διαθέτουμε μας λένε ότι οι Σπαρτιάτες ζούσαν διαρκώς με τον εφιάλτη της εξέγερσης των ειλώτων. Αυτός ήταν ο λόγος που το μεγαλύτερο μέρος των πολεμιστών παρέμενε στη Σπάρτη –  στον Μαραθώνα δεν πήγαν να πολεμήσουν, στις Θερμοπύλες έστειλαν 300 ανεπιθύμητους οπλίτες –  γνώριζαν ότι δεν επρόκειτο να επιστρέψουν. Την  πρακτική της κρυπτείας, της δολοφονίας των υπόπτων για εξέγερση ειλώτων την γνωρίζετε και δεν έχω τίποτα παραπάνω να συμπληρώσω.

ΘΑ τελειώσω με τη σαφή διατύπωση της παραδήλωσης, του άρρητου μηνύματος, που στέλνει ο τίτλος του κόμματος ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ: επιδείνωση της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης των υποτελών παραγωγών, των μισθωτών εργαζομένων, Ελλήνων και ξένων, μέσω της άσκησης ανηλεούς και βάναυσης βίας.