φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΟ μοτίβο της εξόντωσης του πλεονάζοντος πληθυσμού μετά από απόφαση του κυρίαρχου, του ισχυρότερου επουράνιου θεού (του ισχυρού επίγειου Κυρίου, δηλαδή), και της επιβίωσης του ανθρωπίνου είδους, που αναδεικνύεται ανίκητο, έλκει την καταγωγή του στην ακκαδική εκδοχή του σουμεριακού Έπους του Γκιλγμαμές. Θα το συναντήσουμε και σε άλλα βαβυλωνιακά και ασσυριακά κείμενα, καθώς και στη Βίβλο και στην αρχαία ελληνική επική ποίηση. Η τελευταία του εμφάνιση θα γίνει στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου (Α 163-312). Σήμερα θα ασχοληθούμε με το ζήτημα της εξόντωσης του πλεονάζοντος και άχρηστου και επικίνδυνου πληθυσμού, μελετώντας αυτά τα κείμενα. Πρόκειται για μια συντομευμένη και επικαιροποιημένη μορφή του 23ου κεφαλαίου του βιβλίου, ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΓΡΙΦΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Για να μην επαναλαμβάνομαι: τα κείμενα των αγροτικών κρατών της δυτικής Ασίας – συνειδητά δεν χρησιμοποιώ τους όρους Εγγύς και Μέση Ανατολή, Ανατολία και Εύφορη Ημισέληνο κοκ. – έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά από το πρωτότυπο και είναι δημοσιευμένα στο ΑΝΕΤ και εκεί θα παραπέμπω (Ancient Near Eastern Textes, Relating to the Old Testament, ed. James B. Pritchard, τρίτη έκδοση, 1969, Πρίνστον, Νιου Τζέρσεϊ ). Ας δούμε όμως πρώτα ποιος είναι ο πλεονάζων, ο άχρηστος και ο επικίνδυνος πληθυσμός. Σε ποιες κοινωνίες απαντάται;
Ο πλεονάζων πληθυσμός εμφανίζεται με δύο μορφές – τον εσωτερικό πλεονάζοντα πληθυσμό και τον εξωτερικό. Την αρχαιότερη εκδοχή της πρώτης μορφής θα τη συναντήσουμε στα σουμεριακά, ακκαδικά, βαβυλωνιακά και ασσυριακά αγροτικά κράτη της Δυτικής Ασίας στη δεύτερη π. Χ. χιλιετία – Έκτοτε, θα επανεμφανίζεται σε όλες τις αγροτικές κοινωνίες, κυρίως γεωργικές, μιας και στις κοινωνίες αυτές κάθε τόσο αυξάνεται ο πληθυσμός, με αποτέλεσμα από τη μια να μην υπάρχει επαρκής τροφή και από την άλλη κοινωνικές αναταραχές και αναστατώσεις, και εξεγέρσεις που στρέφονται κατά του κράτους και κατά των κατόχων μεγάλων καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Ο μόνος τρόπος εκτόνωσης της κρίσης ήταν η μετανάστευση του πλεονάζοντος πληθυσμού, όταν ο πληθυσμός δεν εξοντώνονταν από λιμούς και επιδημίες. Τα κείμενα που θα μελετήσουμε καταγράφουν την επιθυμία, τη φαντασίωση των ισχυρών γραφειοκρατών των αγροτικών κρατών, που προβάλλουν τους εαυτούς τους στη μορφή των θεών, να εξοντώσουν τον περιττό πληθυσμό. Η δεύτερη εκδοχή της πρώτης μορφής του πλεονάζοντα πληθυσμού απαντάται στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Από τη μια κατά την περίοδο της συγκρότησης του έθνους-κράτους (γενοκτονία) και από την άλλη κατά τις περιόδους οικονομικής κρίσης, που αντιμετωπίζονταν με πόλεμο (εξόντωση ανέργων, και όχι μόνο, κατά τον β΄παγκόσμιο πόλεμο). Σήμερα ο πλεονάζων πληθυσμός είναι πολύς και θα γίνεται ολοένα και περισσότερος, με την αργή αλλά ακατάπαυστη αντικατάσταση της ζωντανής εργασίας από αυτόματες μηχανές, ρομπότ και “τεχνητή νοημοσύνη”. Είμαι της γνώμης ότι κατά την εικοσαετία 2050-2070 οι εργαζόμενοι θα είναι το 30% του πληθυσμού, εκ των οποίων το 20% θα παράγει τον υλικό και άυλο κοινωνικό πλούτο και το 10% θα είναι κρατικοί υπάλληλοι, από τις δασκάλες και τους μπάτσους, από τους δικαστές μέχρι τους χαμηλόβαθμους και υψηλόβαθμους υπαλλήλους υπουργείων, από τους βουλευτές μέχρι τους υπουργούς. Ο πλεονάζων, ο άεργος πληθυσμός, αυτός που δεν θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην παραγωγή και δεν θα μπορεί να καταναλώσει, θα ανέρχεται στο 70%. Τι θα γίνει με αυτόν τον πληθυσμό; Θα ζει χωρίς να εργάζεται; Κάτι τέτοιο δεν είναι, μακροπρόθεσμα, πολύ επικίνδυνο; Με αυτό το ζήτημα θα καταπιαστούμε ένα άλλο πρωινό.
Ο εξωτερικός πλεονάζων πληθυσμός είναι ο πληθυσμός των γηγενών που συνάντησαν οι Ευρωπαίοι άποικοι κατακτητές της Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας. Εκεί όπου οι γηγενείς ήταν γεωργοί ή βιοτέχνες, ο πληθυσμός δεν θεωρήθηκε άχρηστος και περιττός αλλά χρησιμότατος: έγιναν δούλοι, ή κάτι σαν δούλοι, στις φυτείες και στα οικογενειακά κτήματα των αποίκων. Εκεί όμως που οι γηγενείς ήταν τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί και ψαράδες, εκεί ο πληθυσμός χαρακτηρίστηκε περιττός και εξολοθρεύτηκε – οι Ινδιάνοι των Μεγάλων Πεδιάδων στις ΗΠΑ είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα.
ΑΣ πιάσουμε το νήμα της αφήγησης από την αρχή. Στην ενδέκατη πινακίδα της ακκαδικής εκδοχής του Έπους του Γκιλγκαμές (στ. 180 και εξής) οι θεοί συζητούν και καταθέτουν κάποιες προτάσεις για τον τρόπο της εξόντωσης: Κατακλυσμός, σαρκοφάγα ζώα, λιμός ή επιδημία (πανούκλα); Ας το διαβάσουμε (μετ. Ε. Α. Speiser)
Instead of thy bringing on the deluge, Would that a lion had risen up to diminish mankind! Would that a wolf had risen up to diminish mankind! Would that a famine had risen up to lay low mankind! Would that pestilense had risen up to smite down mankind!
Κι αποφασίζουν να εξοντώσουν τον πλεονάζοντα πληθυσμό με τον κατακλυσμό. Να επισημάνουμε ότι όλοι αυτοί οι τρόποι ήταν ήδη αιτίες της αυξημένης θνησιμότητας λόγω της σπάνης της τροφής – υπήρχαν χρονιές, λόγου χάριν, που οι ποταμοί σε εποχές έντονων βροχοπτώσεων κάλυπταν και κατέστρεφαν τη σοδειά. Η απόφαση των θεών καταγράφει τον πιο συνηθισμένο τρόπο καταστροφής της αγροτικής παραγωγής – εμφανίζονται να λένε ότι αυτοί την προκαλούν: η επιθυμία και η φαντασίωση είναι σαφής.
ΣΕ ένα άλλο έπος (Ατράχασις), στην αρχαιότερη βαβυλωνιακή εκδοχή, διαβάζουμε τον λόγο που οι θεοί θέλουν να εξοντώσουν τον πληθυσμό των γεωργών. Διαβάζουμε (1-10, μετ. E. A. Speiser)
The land became wide, the people became noumerous/The land bellowed like wild oxen/ The god (ο Ενλίλ, η κεφαλή του συμβουλίου των θεών, ο “κύριος των ανέμων”) was disturped by their uproar / [Enlil] heard their clamor /(And) said to the great gods: /”Oppressive has become the clamor of mankind. / By their uproar they prevent sleep./ Let the flour be cut off for the people,/ In their bellies let the greens be too few.
ΑΥΤΑ τα δύο έπη, και πολλά άλλα, ήταν πολύ δημοφιλή, τα άκουγαν και τα διάβαζαν όχι μόνο οι γεωργοί των αγροτικών κοινοτήτων, οι υπήκοοι των αγροτικών κρατών της Δυτικής Ασίας από το 2000 π. Χ. και μετά, μέχρι και το 500 π. Χ. αλλά και οι γειτονικοί λαοί, κατεκτημένοι από αυτά τα κράτη. Μεταξύ αυτών οι Εβραιοι και οι Έλληνες. Οι μύθοι της δημιουργίας του ανθρώπου και ο κατακλυσμός έχουν παραληφθεί από την βαβυλωνιακή γραμματεία και προφορική παράδοση. Στη Γένεση (ΣΤ΄) ο Γιαχβέ αποφασίζει να εξοντώσει το ανθρώπινο είδος ( απαλείψω τον άνθρωπον, 7) γιατί είναι ανυπότακτο (εφθάρη δε η γη εναντίον του Θεού, 11) αλλά δεν εξοντώνει μόνο το ανυπότακτο και άδικο και κακό ανθρώπινο είδος αλλά όλη τη ζωή, όλα τα ζώα και τη γη μαζί: “εγώ καταφθείρω αυτούς και την γην” (13), “από ανθρώπου έως κτήνους και από ερπετών έως πετεινών του ουρανού, 7)- και το κάνει με τον κατακλυσμό, με βροχοπτώσεις και υπερχείλιση των ποταμών. Το γιατί εξοντώνει όλη τη ζωή, και όχι μόνο τον ανυπότακτο άνθρωπο, θα του εξετάσουμε ένα άλλο πρωινό.
ΤΑ έπη των αγροτικών κρατών έγιναν γνωστά στους Έλληνες αποίκους της Κύπρου όταν κατακτήθηκε από τους Ασσύριους, τον 8ο και 70 αιώνα π. Χ. Στα Κύπρια, του Στασίνου, μια μεθομηρική συνθεση, διαβάζουμε τα εξής, δική μου μετάφραση:
Κάποτε, αμέτρητα πλήθη ανθρώπων ζούσαν πάνω στη γη, (κι έγιναν βάρος) στην πλατιά γη. Το είδε αυτό ο Ζεύς και τη λυπήθηκε και σκέφτηκε με το σοφό του μυαλό κι αποφάσισε να ανακουφίσει από τους ανθρώπους τη γη που τρέφει τα πάντα, ξεκινώντας μεγάλο πόλεμο στην Τροία. Η επιθυμία του αυτή εκπληρώθηκε (Διός δ΄ετελείετο βουλή).
Αυτό το Διός δ΄ ετελείετο βουλή είναι ταυτόσημο με τον στίχο της Ιλιάδας Α 5. Στα σχόλια (D) αυτού του ομηρικού στίχου διαβάζουμε ότι η ίδια η Γη παράκαλεσε τον Δια να εξοντώσει τους ανθρώπους . Ο Ζεύς σκέφτηκε να τους εξοντώσει με τους κεραυνούς του ή με κατακλυσμό αλλά πρόκρινε τελικά τον πόλεμο.
ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι ο Οβίδιος είχε διαβάσει τα Κύπρια και γνώριζε αυτή την εκδοχή. Στο πρώτο βιβλίο των Μεταμορφώσεων, αποφασίζει να εξοντώσει τους ανθρώπους που εξεγέρθηκαν κατά των θεών, κατά των Κυρίων τους δηλαδή, και αποφασίζει να τους εξοντώσει (185-7): nunc mihi perdendum est mortale genus. Σκέφτεται να το κάνει με τους κεραυνούς αλλά φοβάται μήπως πάρουν ψωτιά και τα ανάκτορα του ουρανού, καούν δηλαδή και οι εγκαταστάσεις των επίγειων Κυρίων και προκρίνει τον κατακλυσμό.
ΑΥΤΑ για σήμερα. Δεν απάντησα στο ερώτημα του τίτλου, θα το κάνω ένα άλλο πρωινό. Η γνώμη μου είναι ότι η εξόντωση των περιττών πληθυσμών δεν θα είναι αιφνίδια, ή, έστω, ταχεία αλλά βραδεία. Δεν θα είναι εμφανής, θα γίνει χωρίς να το πάρουμε μυρυδιά, χωρίς να το καταλάβουμε. Δεν θα γίνει με πόλεμο ή με την κλιματική αλλαγή. Η εξόντωση θα είναι ήπια: θα γίνει με την δραστική μείωση της γονιμότητας και των γεννήσεων, με την δραματική αύξηση της θνησιμότητας λόγω της επιδείνωσης της υγείας του πληθυσμού, με την κατακόρυφη αύξηση των θανάτων από τιςπολιτισμικές επιδημίες (καρδιά, εγκεφαλικά, καρκίνοι) και τα αυτοάνοσα. Πιθανότατα το 2100 ο παγκόσμιος πληθυσμός να μην είναι πάνω από 2 δισεκατομμύρια – μήπως είναι και πολλά;