φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΠΟ τις δεκάδες χιλιάδες γλώσσες του μακραίωνου παρελθόντος που έχουν εξαφανιστεί, ελάχιστες από αυτές έχουν αφήσει γραπτά ίχνη, λίγα ή πολλά (οι γνωστές νεκρές γλώσσες –  Σουμερικά, Αιγυπτιακά, αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, κ.α.), και από τις 7.000 που μιλούνται αυτή τη στιγμή πάνω στη Γη, μόνο ένας πολύ, πάρα πολύ  μικρός αριθμός γλωσσών είναι κλιτικές. Είναι ολοφάνερο πως οι κλιτικές γλώσσες αποτελούν την εξαίρεση, είναι μια ιδιαιτερότητα. Σπεύδω να διευκρινίσω ότι κλιτική χαρακτηρίζεται μια γλώσσα όταν η μορφή των λέξεων (τα ρήματα και τα ονόματα  –  ουσιαστικά και επίθετα) μεταβάλλεται με διαφόρους τρόπους: τρέχω, τρέχεις, τρέχουμε· πόρτα, πόρτας, πόρτες –  κήπος, κήπου, κήπο, κήποι, κήπων, κήπους. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: γιατί κάποιες γλώσσες, ελάχιστες, μετεξελίχθηκαν σε κλιτικές ενώ η συντριπτική πλειονότητα όχι; Πώς προήλθε η κλίση;

Continue reading →

έλα δω, Ρεξ!

(από το λατινικο rex, βασιλιάς, συνηθισμένο όνομα  αρσενικού σκύλου και δη λυκόσκυλου)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΕΝ πρόκειται να μάθουμε ποτέ πότε δημιουργήθηκε η λέξη βασιλεύς/βασιλιάς, ποια ήταν η αρχική της μορφή και προφορά, η αρχική της ακριβής σημασία. Το μόνο βέβαιο είναι ότι πρόκειται για  όρο, έναν από τους πολλούς, του πλούσιου λεξιλογίου της κοινωνικής ισχύος. Οι περισσότεροι από αυτούς τους όρους, ιδίως οι αρχαιότεροι, ανήκουν στο παρελθόν (άναξ, αγός, αρχός), κάποιοι επιβιώνουν ακόμα αλλά με άλλη σημασία (κυβερνήτης, πρύτανις, δεσπότης) ενώ λίγοι επιβιώνουν με την ίδια σημασία αλλά με διαφορετική μορφή και προφορά (άρχοντας [άρχων]). Σε αυτή την τελευταία κατηγορία ανήκει και η λέξη βασιλιάς που θα μελετήσουμε σήμερα.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΓΙΑΤΙ οι ομιλητές της νέας ελληνικής λένε ο πάτερ Αντώνιος και όχι ο πατήρ ή ο πατέρας Αντώνιος; Γιατί στη γενική λένε του πάτερ Αντώνιου και όχι του πατρός ή του πατέρα Αντώνιου; Και στην αιτιατική, γιατί λένε τον πάτερ και όχι τον πατέρα; Είναι σωστό το ο πάτερ Αντώνιος κσι τα άλλα δύο εξ ίσου τερατώδη του πάτερ και τον πάτερ; Οι περισσότεροι και οι περισσότερες θα μας πουν ότι είναι λάθος. Διαφωνώ –  είναι σωστά. Πάρα πολύ σωστά, πιο σωστά δεν γίνεται: ο πάτερ, του πάτερ, τον πάτερ. Θα θέλατε βεβαίως να διαβάσετε και την επιχειρηματολογία μου. Ασφαλώς και θα την διαβάσετε. Θα παραθέσω και βιβλιογραφία. Και ελπίζω κάτι να κρατήσετε. Και να σκεφτείτε. Εν τω μεταξύ, όσες υποδείξεις και να κάνετε προς τους ομιλητές περί της σωστής κλίσης του ονόματος πατήρ, θα πέσουν στο κενό –  δεν πρόκειται κανένας και καμία να τις ακούσει. Σε αυτή την περίπτωση, το σωστό ταυτίζεται με το γραφικό και το φαιδρό. Το σωστό είναι το λάθος –  όταν πρόκειται για το φαινόμενο που λέγεται γλωσσική αλλαγή.

ΘΑ θέσω κι άλλα ερωτήματα και θα απαντήσω και σε αυτά. Γιατί λέμε, συνεχίζουμε να λέμε, πάτερ Αντώνιε, μεταχειριζόμενοι την κλητική της αρχαίας ελληνικής και όχι της νέας ελληνικής, πατέρα Αντώνιε; Εάν χρησιμοποιούσαμε την κλητική της νέας ελληνικής (πατέρα Αντώνιε), θα λέγαμε, πολύ εύλογα και πολύ σωστά, ο πατέρας –  δεν θα λέγαμε, ο πατέρα! Λέμε όμως ο πάτερ! Γιατί δεν λέμε ο πατήρ ή ο πατέρας;   Εάν αυτός ο ιερέας Αντώνιος δεν έχει παιδιά, γιατί τον αποκαλούμε πάτερ;  Είμαστε βέβαιοι για τη σημασία της αρχαιοελληνικής λέξης πατήρ; Ο νεοελληνικός πατέρας είναι ο πατέρας,βιολογικός ή μή,  κυριολεκτικά μιλώντας αλλά, μεταφορικά,  ο πατέρας του έθνους δεν είναι ο πατέρας του έθνους. Τι είναι; Θα δούμε τι είναι. Να ένα άλλο ερώτημα, η απάντηση στο οποίο θα μας βοηθήσει να απαντήσουμε και στα προηγούμενα. Γιατί προτιμάμε την κλητική πάτερ από την κλητική παπά; Γιατί προτιμάται το  πάτερ Αντώνιε από το  παπ΄Αντώνη; Προτείνω, και δεν αστειεύομαι, να λέμε (κλητική), ελάτε, μπαμπά Αντώνιε, οπότε δεν θα κάνουμε λάθος και θα κλίνουμε σωστά τη λέξη: ο  μπαμπάς Αντώνιος, του μπαμπά, τον μπαμπά. Τι λέτε; Είμαι βέβαιος ότι χαμογελάτε. Χαίρομαι. Μας πώς, θα διαμαρτυρηθείτε,  να χρησιμοποιήσουμε μια λέξη που και νηπιακή είναι και τούρκικης προέλευσης; Μάλλον σας διαφεύγει ότι η λέξη πάπας και παπάς, τιμητικοί τίτλοι για ιερείς,  προέρχονται από τη νηπιακή λέξη της αρχαίας ελληνικής πάππας, την αρχαιότερη μαρτυρία της οποίας διαβάζουμε (κλητική) στην Οδύσσεια (ζ 57), όταν η Ναυσικά αποκαλεί τον λατρευτό της πατέρα, πάππα φίλ(ε), ετοίμασέ μου μια άμαξα να πάω να πλύνω στο ποτάμι τα ρούχα μας,  που είναι βρόμικα. 

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι το ρήμα ειμί (>είμαι), πρώτο πρόσωπο ενικού, οριστικής ενεστώτα,  προήλθε από τη μορφή *εσμί –  ο αστερίσκος είναι ένα σημάδι που δείχνει ότι δεν έχουμε γραπτή μαρτυρία της λέξης: το *εσμί δεν το διαβάζουμε ποτέ, πουθενά. Εικάζουμε ότι ο τύπος *εσμί υπήρξε· ναι, αλλά πώς είμαστε βέβαιοι ότι υπήρξε; Είμαστε βέβαιοι γιατί έχουμε τους τύπους εσσί (β΄ενικού), εστί (γ΄), εσμέν (α΄πληθ.), εστέ (β΄πλ.). Υπάρχουν κι άλλα ρήματα αυτής της δομής: φημί (ισχυρίζομαι), ημί (λέω), είμι (πορεύομαι). Αυτά τα τέσσερα ρήματα ανήκουν στην κατηγορία των αρχαιότερων αρχαίων ελληνικών λέξεων. Εικάζουμε, να μην πω είμαστε βέβαιοι, εγώ είμαι, ότι τα ρήματα αυτά προήλθαν από την ένωση δύο λέξεων, άρα από μία φράση: το *εσμί από τις λέξεις *ες και *μι, το είμι από τις λέξεις *ει και *μι. Το *μι σημαίνει εγώ, το *ες σημαίνει ‘υπάρχω (ως ισχυρός, ως νικητής, όχι γενικά και αόριστα υπάρχω!)’, το *ει (και *ι)  ‘πορεύομαι, πορεία’. Όσο και να σας φανεί παράξενο αυτό το *ι υπάρχει σε μερικές λέξεις της νέας ελληνικής, λόγου χάριν στο εισ-ι-τήριον, αμαξ-ι-τός, προσ-ι-τός!

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΦΙΛΕΣ και φίλοι ενδιαφέρονται τα μάλα για τα σημειώματα που το αντικείμενό τους είναι η Γραμματική (Φωνητική, Συντακτικό, Σημασιολογία) της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, από την οποία προήλθε η νέα ελληνική, και σπεύδω με ευχαρίστηση να ανταποκριθώ στη φιλομάθειά τους. Σήμερα θα ασχοληθούμε με την ιστορία του ε μακρού, και όχι μόνο,  διότι οι αρχαίοι Έλληνες έδειχναν μια προτίμηση, έναν έρωτα θα έλεγα,  προς αυτό, και προς το ο μακρό (ω), όπως θα δούμε στη συνέχεια, και θα τολμήσουμε να διατυπώσουμε μια εικασία γι΄ αυτή την προτίμηση. Κάποιος ομηριστής παρατήρησε ότι η Ιλιάδα έχει μια έφεση προς το ε μακρό (η) –  με παρακίνησε και την μελετήσω και επιβεβαίωσα την παρατήρησή του. Θα έπρεπε να λέμε θανατοφόρος αλλά λέμε θανατηφόρος –  έτσι δεν είναι; Τα αυτιά του αρχαίου Έλληνα δεν άντεχαν πέντε βραχέα συνεχόμενα φωνήεντα! Το θέμα είναι εξειδικευμένο χωρίς όμως να είναι και περίπλοκο, πολύπλοκο ή δυσνόητο. Είναι υλικό από μια Ιστορική Γραμματική της αρχαίας ελληνικής που συντάσσω, όπου θα διαβάσετε πολλά και ενδιαφέροντα καινοφανή πορίσματα της έρευνας.

ΣΗΜΕΡΑ γράφουμε η πηγή αλλά προφέρουμε ι πιγί. Οι αρχαίοι Έλληνες πρόφεραν hεε πεεγέέ –  γράφω το ε μακρό ως εε για να δείξω πως προφερόταν: η προφορά του διαρκούσε πιο πολύ από ότι το ε βραχύ, γι αυτό και λέγεται ε μακρό. To h ήταν ένας ήχος που χάθηκε και προφερόταν   όπως το h στην αγγλική λέξη home. Για να δηλώσουν την ύπαρξή του χρησιμοποίησαν το σύμβολο της δασείας. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες το ε μακρό μετεξελίχθηκε σε ι βραχύ –  όλα τα μακρά φωνήεντα μετεξελίχθηκαν σε βραχέα. Κι έτσι η hεε πεεγεέ έγινε ι πιγί. Εμείς όμως, αν και η προφορά άλλαξε,  διατηρήσαμε την γραφή και προφέρουμε το η (ε μακρό)  ως ι, όχι ως εε και έτσι προέκυψε η ιστορική ορθογραφία.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

 

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την κλίση των ουσιαστικών που λήγουν σε-εύς στην ονομαστική, σε -έως της γενική. Ο φονεύς, του φονέως· ο τομεύς, του τομέως· ο βασιλεύς, του βασιλέως. Είναι πάρα πολλά και είναι αρχαιότατα, αφού τα διαβάζουμε πολύ συχνά και στα κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων, γραμμένα πάνω στις πήλινες πινακίδες (Γραμμική Γραφή Β΄), τις οποίες έψησε η φωτιά που έκαψε τα ανάκτορα, και έτσι σώθηκαν, γύρω στα 1200 π.Χ.

ΠΡΙΝ όμως ασχοληθούμε με την κλίση αυτών των ουσιαστικών, θα ήταν πολύ κατατοπιστικό να πούμε μερικά πράγματα για την κλίση γενικά. Τα αρχαία ελληνικά ήταν μια κλιτική γλώσσα, όπως είναι και τα νέα ελληνικά. Όταν λέμε κλίση εννοούμε ότι μια λέξη σχηματίζει κάποιους τύπους, ο κάθε ένας από τους οποίους έχει μια διαφορετική σημασία. Ο φονεύς δηλώνει τον ένα φονιά, οι φονείς, ονομαστική πληθυντικού, δηλώνει τους πολλούς φονιάδες. Δεν έχει όμως μόνο μια σημασία ο κάθε τύπος αλλά δηλώνει και μια συντακτική θέση. Ο φονεύς ή οι φονεῖς, ονομαστική, δεν μπορεί παρά να είναι το υποκείμενο ενός ρήματος αλλά η λέξη τον φονέα, αιτιατική ενικού, δεν μπορεί παρά να είναι ή αντικείμενο ρήματος (ή απαρεμφάτου) ή υποκείμενο απαρεμφάτου, όταν δεν είναι το ίδιο υποκείμενο με αυτό  ρήματος. Ο φονεύς είδε. Είδον τον φονέα. Είδον τον φονέα εις φυγήν τραπέσθαι, Τον φονέα, υποκείμενο στο απαρέμφατο τραπέσθαι, είδον εγώ.

ΟΙ λέξεις που κλίνονται είναι τα ονόματα και τα ρήματα. Τα ονόματα διακρίνονται σε ουσιαστικά και επίθετα. Έχουμε και τα αριθμητικά και τις αντωνυμίες αλλά αυτά κλίνονται κυρίως ως επίθετα. Έχουμε λοιπόν την ονοματική κλίση και την ρηματική κλίση. Η κλίση προήλθε από την συνένωση, από τη σύνδεση αυτόνομων λέξεων που έχασαν την αυτονομία τους. Το ρήμα φημί προήλθε από τη φράση *φη  *μι , λέω, υποστηρίζω, διατείνομαι (φη [φήμη!]) – εγώ (μι). Το ρήμα λοιπόν ήταν φράση που ενώθηκε σε μία λέξη, και το φη και το μι έχασαν την αυτονομία τους. Το ίδιο έγινε και με τα ονόματα, τα οποία κι αυτά ήταν φράσεις, ονοματικές φράσεις. Η λέξη ρήτωρ προήλθε από τη σύνδεση των αυτόνομων λέξεων, μορφημάτων *ρη και τορ (στην ονομαστική έγινε τωρ, και μια άλλη μέρα θα δούμε γιατί), όπου το ρη σημαίνει ομιλία, ομιλώ (ρήση, ρητός!) και το τορ αυτόν που ενεργεί αλλά όχι συχνά. Εάν θέλουμε να δηλώσουμε κάποιον που μιλάει συχνά δημοσίως τότε θα πούμε ρητήρ ( παρομοίως και σώτωρ και σωτήρ – ο σώτωρ είναι αυτός που μας έσωσε μια φορά, ο σωτήρ είναι αυτός που μας σώζει συχνά) Η λέξη ρήτορες προήλθε από τη φράση *ρη *τορ *ες, όπου το ες δηλώνει πλήθος έμψυχων όντων.  Να θυμόμαστε ότι η κλίση, οι κλιτικοί τύποι προήλθαν από την συνένωση είτε ρηματικής είτε ονοματικής φράσης, που έγινε λέξη, ιδιαίτερος τύπος.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με το ρήμα εἰμί. Πριν από αυτό όμως θα ασχοληθούμε με τον όρο ρήμα. Τι είναι το ρήμα; Έχουμε μάθει ότι είναι ένα μέρος του λόγου, ένα από τα δέκα μέρη του λόγου. Πολύ ωραία. Η λέξη ρήμα είναι μια αρχαία ελληνική λέξη και γραφόταν  ῥῆμα, με δασεία στο ρ –  το γιατί έβαζαν δασεία στο ρ θα το εξετάσουμε ένα άλλο πρωινό. Πώς θα την μεταφράζαμε στη νέα ελληνική; Το ρήμα είναι ένα όνομα που δηλώνει το αποτέλεσμα μιας πράξης, ο ρήτωρ όμως είναι ένα όνομα που δηλώνει το πρόσωπο που δρα, που πράττει. Ρήμα είναι το λεγόμενο, αυτό που λέμε –  θα αποδίδαμε λοιπόν το ρήμα με τη λέξη ‘φράση’ .

ΤΟ ρήμα είναι μια φράση. Και ως φράση μπορεί να συγκροτεί αυτόνομη, ανεξάρτητη πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχω’ είναι μια πρόταση, η λέξη όμως ‘ρήμα’ δεν είναι πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχεις’ είναι επίσης πρόταση. Είναι προτάσεις όχι γιατί εννοείται το ‘εγώ’ (εγώ τρέχω) και το ‘εσύ’ (εσύ τρέχεις) αλλά γιατί το εγώ και το εσύ υπάρχουν μέσα στη μορφή τρέχω και τρέχεις: είναι οι προσωπικές καταλήξεις -ω (=εγώ) και -εις (εσύ). Άρα λοιπόν, το ρήμα είναι φράση, είναι πρόταση διότι είναι σύνθεση ενός θέματος που δηλώνει ενέργεια ή κατάσταση και μιας προσωπικής κατάληξης.

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι το ρήμα προέκυψε ως αποτέλεσμα σύνθεσης δυο ανεξάρτητων λέξεων. Το ρήμα φημί  (ισχυρίζομαι), λόγου χάριν, προέρχεται από δύο αυτόνομες λέξεις *φη και *μι: ‘υποστηρίζω, διατείνομαι, λέω με έμφαση’  –  ΄εγώ’. Κατά τον ίδιο τρόπο και το ρήμα ειμί είναι αποτέλεσμα σύνθεσης μετά την οποία οι λέξεις που το συγκρότησαν έχασαν την αυτονομία τους –  και έτσι προήλθε η κλίση και οι κλιτικές λεγόμενες γλώσσες. Η προσωπική κατάληξη είναι  -μι (=εγώ). Αυτό το εἰ –  τi είναι, τι σημαίνει, ποια ήταν η αρχική του σημασία;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΣ κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο κι ας βρεθούμε στο 4.500 μ. Χ., στην Αθήνα, αν υπάρχει. Θα καταλαβαίναμε τη γλώσσα των Αθηναίων αυτής της εποχής;  Όχι, φίλες και φίλοι, δεν θα τους καταλαβαίναμε. Όπως δεν θα καταλαβαίναμε τους Αθηναίους, εάν μπορούσαμε να κάνουμε μια βόλτα στην αγορά της αρχαίας Αθήνας, το 450 π. Χ. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι Αθηναίοι αυτοί δεν θα καταλάβαιναν τους προγόνους τους του 3.000 π. Χ. Μέσα σε 7.500 χρόνια θα είχαμε λοιπόν τέσσερις γλώσσες, εκ των οποίων γνωρίζουμε τις δύο, την αρχαία και τη νέα ελληνική, τις άλλες δύο όμως όχι.

ΠΩΣ θα είναι, φίλες και φίλοι, η νέα ελληνική μετά από 2.000 ή και λιγότερα χρόνια;  Μπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες εικασίες, ερειδόμενοι επί των τάσεων που χαρακτηρίζουν τη διαδικασία της εξέλιξης της νέας ελληνικής;  Νομίζω πως μπορούμε. Για να διατυπώσουμε όμως αυτές τις εικασίες θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τρία, ας τα πούμε, αξιώματα της διαχρονικής (ιστορικής) γλωσσολογίας.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στους εφήβους και τις έφηβες έχει υποκαταστήσει το ξύλο με τη βέργα. Θα δυσφορήσετε μάλλον με αυτή τη διαπίστωση, θα τη θεωρήσετε άλλη μια υπερβολή. Δε πειράζει. Όσοι και όσες δεν μας ενδιέφεραν τα αρχαία ελληνικά, δεν υποφέραμε, καθόλου, περνούσαμε πολύ καλά, τέλεια, μάθαμε και γνωρίζουμε πολύ καλά αρχαία ελληνικά. Ανοίγουμε τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλην και διαβάζουμε σαν να διαβάζουμε εφημερίδα. Τόσο  εύκολα, χαρούμενα και γρήγορα τα μάθαμε, τόσο καλά τα γνωρίζουμε.

ΘΑ σταματήσω τον σαρκασμό και  θα κυριολεκτήσω: για να μάθουμε αρχαία ελληνικά πρέπει τα κωλομέρια μας να βγάλουν κάλους. Κι επειδή δεν έχουν βγάλει, δεν γνωρίζουμε αρχαία ελληνικά και πολύ καλά κάνουμε. Τα αρχαία ελληνικά τα μαθαίνει αυτός που τα χρειάζεται και τα χρειάζεται γιατί του αρέσει το αντικείμενό του. Αν θέλει να γίνει ιστορικός της αρχαίας ελληνική κοινωνίας, θα μάθει – αν θέλει να γίνει θεατρολόγος, θα μάθει. Για τους λοιπούς και τις λοιπές είναι περιττά.

ΣΗΜΕΡΑ θα κλίνουμε τα ονόματα (ουσιαστικά) του τίτλου του σημερινού σημειώματος. Θα πούμε κάποια πράγματα και θα καταλήξουμε σε κάποια πορίσματα που θα σας καταπλήξουν, μα την Παναγία, σας το υπόσχομαι. Δεν θα τα βρείτε σε σχολικές Γραμματικές, δεν θα σας τα διδάξουν στο Πανεπιστήμιο, ναι, ναι. Και είμαι βέβαιος ότι λίγοι και λίγες θα διαβάσουν το προκείμενο σημείωμα, μακάρι να κάνω λάθος, αλλά αυτό δεν θα με αποθαρρύνει να το γράψω.

Continue reading →