φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

     Η αύξηση, η μεγέθυνση, η επέκταση της ισχύος (της ικανότητας, της δυνατότητας  επιβολής της θέλησης) είναι το κομβικό, το εντονότερο χαρακτηριστικό της Κυριαρχίας, της κοινωνικής σχέσης  μεταξύ δύο προσώπων, δύο ομάδων, προσώπου και ομάδας, κοκ. (ή  μεταξύ προσώπου/ομάδας κοκ και φύσης αλλά εδώ θα περιοριστούμε στην Κυριαρχία μεταξύ ανθρώπων)·  η Κυριαρχία πολώνεται ανάμεσα σε δύο φορείς της σχέσης, επιβάλλεται, εγκαθιδρύεται από από ένα πρόσωπο ή ομάδα ή κοινότητα ή φυλή, κοκ, στον οποίο πόλο δίνουμε το όνομα Κύριος, πάνω σε έναν  άλλο αντίστοιχο και το οποίο ονομάζουμε Υποτελής ή Υποτελείς.

        Η αύξηση γίνεται με δύο τρόπους: θετικά, με την αύξηση της ισχύος του Κυρίου, και αρνητικά, με τη μείωση της ισχύος του Υποτελούς. Εκ των πραγμάτων, ο θετικός τρόπος επιφέρει την μείωση της ισχύος του Υποτελούς ενώ ο αρνητικός την αύξηση της ισχύος του Κυρίου. Είναι η αδυναμία που ωθεί κάποιον να επιβάλλει η θέλησή του μέσω της διαθέσιμης ισχύος, την Κυριαρχία, για να επιβληθεί όμως αυτή απαιτείται μια κάποια αρχική, πρωτογενής ισχύς. Η εγκαθιδρύουσα την Κυριαρχία ισχύς είναι εκδήλωση αδυναμίας: ο ισχυρός Κύριος είναι αδύναμος διότι είναι αδύνατον να υπάρξει χωρίς τον αδύναμο Υποτελή. Όσο όμως υπάρχει η σχέση, όσο κι αν ο ισχυρός γίνεται ισχυρότερος και ο αδύναμος ακόμα πιο αδύναμος, η εξάρτηση του Κυρίου από τον Υποτελή δεν εξαλείφεται: αυτό σημαίνει ότι ο ισχυρός Κύριος, όσο ισχυρός και να είναι, παραμένει αδύναμος· και ο Υποτελής, όσο αδύναμος και να είναι, παραμένει ισχυρός. Ο μόνος τρόπος να είναι πανίσχυρος ο Κύριος είναι να εξαλειφθεί ο Υποτελής· στην περίπτωση όμως αυτή, καταργείται η Κυριαρχία και ο Κύριος υποπίπτει στην κατάσταση της πλήρους αδυναμίας: Ο Θεός δεν μπορεί να υπάρξει, δεν μπορεί να νοηθεί  χωρίς πιστούς!

 

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλημέρα

    Λίγες μόνο, ελάχιστες, λέξεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας έχουν σήμερα τη σημασία που είχαν το 900 και το 600 π. Χ. Οι περισσότερες βλέπουν τα ραδίκια ανάποδα, είναι θαμμένες στο νεκροταφείο των λέξεων· αρκετές όμως,  ενώ διατηρούν την ίδια μορφή, έχουν αλλάξει σημασία. Στη περίπτωση αυτή όταν τις διαβάσουμε νομίζουμε ότι έχουν την σημερινή σημασία με αποτέλεσμα να νομίζουμε ότι κατανοούμε το κείμενο αλλά δεν το κατανοούμε, το κακοποιούμε. Μεταφραστική παρενόχληση, κακοποίηση. Δικαιολογημένη.

    Στον δεύτερο στίχο της Οδύσσειας διαβάζουμε τη φράση Τροίης ιερόν πτολίεθρον και ο φίλος Φιλίστωρ αναρωτιέται:

Γιατί η Τροία αποκαλείται ιερή; Αναφέρεται κάποια άλλη πόλη ως ιερή και, αν όχι, σε τι ακριβώς έγκειται η ιερότητα της Τροίας;

   Πολύ δικαιολογημένα ο Φιλίστωρ θεωρεί ότι το επίθετο ιερός δεν μπορεί παρά να σημαίνει ό,τι και σήμερα: που έχει σχέση με το θείο,  που είναι αφιερωμένος στο θείο ή προορίζεται για τη λατρεία του θείου, που αναφέρεται στο θείο. Και όμως!  Το επίθετο ιερός δεν έχει αυτή τη σημασία στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια!  Αρχίζει να την αποκτά αλλά είμαστε τόσο στην αρχή που η σημασιολογική αυτή χροιά μόλις που διακρίνεται, σε πολύ λίγα από τα πολλά σημεία που το επίθετο απαντάται και θα δούμε πως την απέκτησε. Τι σημαίνει λοιπόν Τροίης ιερόν πτολίεθρον, τι σημαίνει το επίθετο ιερός στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια; Με αυτό το ζήτημα θα ασχοληθούμε σήμερα, αφήνοντας στην άκρη προς το παρόν τις πορνοποδοσφαιρικές μας ενασχολήσεις. Πριν συνεχίσουμε ας διευκρινίσουμε ότι δεν χαρακτηρίζεται η Τροία ιερή, το άστυ δηλαδή, το ενδιαίτημα των κατοίκων,  αλλά το πτολίεθρόν της, η πόλις, η πτόλις (>πτολίεθρον), η ακρόπολις, το φρούριό της, το καλά οχυρωμένο απόκρημνο ύψωμα της Τροίας, το οποίο φέρει το όνομα η Ίλιος (και όχι το Ίλιον). Ανοίγω τα Ευρετήρια των λέξεων (Indices) της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και βλέπω ότι δυο φορές ( λ 86  ρ 293) στην Οδύσσεια διαβάζουμε τον λογότυπο εις Ίλιον ιρήν. Πέντε φορές στην Ιλιάδα τον λογότυπο Ίλιος ιρή, τρεις φορές Ιλίου ιρής και 14 φορές (προτί, εις) Ίλιον ιρήν.  Το επίθετο ιερός εμφανίζεται και με την μορφή ιρός και θα δούμε παρακάτω γιατί.

 

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Εάν θα θέλαμε να πούμε βουνό στην σουμερική, θα λέγαμε kur· εάν θα θέλαμε να πούμε βουνά, θα λέγαμε kurkur. Αυτός ο τρόπος σχηματισμού του πληθυντικού, η επανάληψη του ονόματος, είναι ένας από τους δύο  τρόπους σχηματισμού του πληθυντικού (που γνωρίζω –  γίνονται έρευνες). Το άλογο στη τουρκική είναι at και το σπίτι ev· τα άλογα είναι atlar και τα σπίτια  evler. Σε αυτόν τον τρόπο, ο πληθυντικός σχηματίζεται με ένα μόρφημα που σημαίνει ‘πολλά’ και το οποίο μετασχηματίζεται σύμφωνα με το ριζικό φωνήεν του ονόματος.  Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο σχηματίζεται ο πληθυντικός και στην αρχαία ελληνική (και σε όλες τις αρχαίες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες) μόνο που εδώ τα μορφήματα είναι περισσότερα:  υπάρχει το μόρφημα α για τα ουδέτερα  (δώρ-α, πράγματ-α) και τα μορφήματα ες (λέοντ-ες) και ι (λύκος-ι > λύκο-ι, χώρα-ι) .

     Οι δύο παραπάνω τρόποι σχηματισμού του πληθυντικού μας παροτρύνουν να διατυπώσουμε την άποψη ότι η εμφάνιση του ενικού αριθμού προηγείται αυτήν του πληθυντικού. Η ύπαρξη όμως του περιληπτικού αριθμού στην αρχαία ελληνική περιπλέκει κάπως τα πράγματα και μας ωθεί να επαναξετάσουμε κάποιες βεβαιότητες. Ο περιληπτικός αριθμός είναι ο τύπος του ενικού που δηλώνει πλήθος, η αρίθμηση του οποίου δεν μας ενδιαφέρει. Ο τύπος λαός είναι περιπληπτικός αριθμός: μορφολογικά είναι ενικός, σημασιολογικά όμως σχετίζεται με τον πληθυντικό!  Στη αρχαία ελληνική πληθυντικό χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να δηλώσουμε αντικείμενα τα οποία μπορούμε να μετρήσουμε (Αχαρνείς, οίκοι, πόλεις), αντικείμενο το οποίο αποτελείται από πολλά μέρη (έγκατα, έντερα, τεύχεα  [πανοπλία στον Όμηρο])· όταν θέλουμε να δηλώσουμε αντικείμενα η απαρίθμηση των οποίων δεν μας ενδιαφέρει,  χρησιμοποιούμε άλλοτε ενικό (περιληπτικός) κι άλλοτε πληθυντικό.

    Η αρχαία ελληνική όμως γλώσσα και όλες οι αρχαίες ινδοευρωπαϊκές διέθεταν κι έναν άλλον αριθμό, τον δυϊκό. Υπάρχουν πολλές ασάφειες σχετικά με το πότε χρησιμοποιούνταν αυτός ο αριθμός και ο λόγος είναι ότι οι μαρτυρίες που έχουμε είναι μαρτυρίες από την εποχή της παρακμής του, κατά την οποία ο δυικός χρησιμοποιείται με τρόπους που προκαλούν πολλά ερωτηματικά και σύγχυση. Η ασυνέπεια της χρήσης του στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια είναι χαρακτηριστική: άλλοτε χρησιμοποιείται ο δυϊκός αντί του πληθυντικού κι άλλοτε ο πληθυντικός αντί του δυϊκού! Ο δυικός εξαφανίστηκε ολοσχερώς κατά τον 2ο π. Χ. αιώνα –  ήταν όμως ήδη εξαφανισμένος προ πολλών αιώνων. Επιβίωνε μόνο στην αττική διάλεκτο, τη στιγμή που η ιωνική τον αγνοεί παντελώς ήδη από τον 6ο αιώνα. Η τάση εξαφάνισής του είναι ήδη σαφής στο ιωνικό έπος. Η επιβίωση του δυικού, μιας πολύ συντηρητικής κατηγορίας, στην αττική διάλεκτο, η οποία ήταν η πιο νεωτεριστική διάλεκτος, παραμένει μυστήριο. Αλλά δεν είναι και το μόνο:  πότε μεταχειρίζονταν τον δυϊκό, ποιά ήταν η αρχική του χρήση, ποιά ήταν η προέλευσή του; 

Continue reading →

     φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα    

   Το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Φιλίστορα και στον Βασίλη Κομήτη

     Η κατάληξη -ω του πρώτου προσώπου ενικού του Ενεστώτα (τρέχ-ω, λέγ-ω) ήταν και είναι ένα αίνιγμα, ένα μυστήριο· ταΐζω τη μεγαλομανία μου και σας λέω: παγκόσμια αποκειστικότητα!  με το σημερινό σημείωμα, φίλες και φίλοι, θα πάψει να είναι!  Αν το διαβάσει φέρελπις και φιλόδοξος φοιτητής/φοιτήτρια της Φιλολογίας ή της Ιστορικής Γωσσολογίας ας το κάνει διδακτορική διατριβή –  θα χαρώ πολύ γιατί θα μάθω κι άλλα πολλά. Γιατί όμως η κατάληξη -ω να χαρακτηρίζεται αίνιγμα, μυστήριο;   

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Εάν η γενική, η δοτική και η αιτιατική είναι πτώσεις, θα πρέπει να υπάρχει κάποια βάση·  υπάρχει αυτή η βάση και είναι η ονομαστική. Η ονομαστική  δεν είναι πτώση, είναι η βάση πάνω στην οποία οργανώνεται η κλίση. Η ονομαστική ονομάζει, δηλώνει την πράξη του ονομάζειν καθ’ εαυτήν (ο άρτος εστί λευκός) . Ως βάση, η ονομαστική δεν έχει κατἀληξη (οι ονομαστικές χώρα, λύκος, ρήτωρ, σώμα  δεν έχουν καταλήξεις)- κι αν έχει,  είναι μεταγενέστερη εξέλιξη: 

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα 

    Μαθαίναμε στο σχολείο ότι το όνομα (ουσιαστικό και επίθετο, και η μετοχή του ρήματος) ταξινομείται ως προς τη κλίση σε τρεις κατηγορίες: την α΄, τη β΄και τη γ΄κλίση· κριτήριο της ταξινόμησης είναι η κατάληξη στην ονομαστική. Μια πιο επιστημονική ταξινόμηση, του P. Chantraine λόγου χάριν,  διακρίνει την αθέματη κλίση (γ΄κλίση), την θεματική κλίση (β΄κλίση) και την κλίση σε -α (α΄κλίση). Είναι σαφές ότι το μόνο που αλλάζει είναι  η ονομασία της κλίσης. Θεωρώ ότι η ταξινόμηση αυτή είναι επιφανειακή, εμπειρική. Νομίζω πως ήρθε η ώρα να δούμε την κλίση του

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Αν και δεν γνωρίζουμε, ίσως να μην μάθουμε ποτέ, πότε και πως εμφανίστηκε η γλώσσα, η έναρθρη ανθρώπινη επικοινωνία, μας επιτρέπεται όμως να διατυπώσουμε κάποιες εικασίες πάνω σε αυτό το ζήτημα. Να δύο από αυτές.  Θα υπήρξε μια πρώτη λέξη (δεν θα μάθουμε ποτέ ποια ήταν αυτή), θα υπήρξε για πρώτη φορά η απόδοση μιας σημασίας (σημαινόμενο) σε κάποιο ήχο (σημαίνον).  Η σημασία, το σημαινόμενο, παραπέμπει σε κάποιο αντικείμενο αναφοράς – ας υποθέσουμε ότι στον ήχο α, στην κραυγή α, δόθηκε η σημασία ‘νερό’ · η επέκταση αυτής της πρακτικής, περί πρακτικής πρόκειται, δημιούργησε τη γλώσσα: μόλις έγινε η αρχή, η επινόηση λέξεων έγινε καθημερινή πρακτική, η οποία υπάρχει ακόμα και θα υπάρχει όσο θα ζουν άνθρωποι πάνω στη γη. Αν και ο άνθρωπος σκεφτόταν κάπως πριν μιλήσει, μια μέρα θα δούμε πως,  όταν θα καταπιαστούμε με τη διαδικασία σχηματισμού του εγκεφάλου, άρα και με τη λειτουργία του,  η γλώσσα αύξησε τις δυνατότητες της σκέψης σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορούμε να νοήσουμε τη μία χωρίς την άλλη. Εάν λάβουμε υπόψη μας ότι μία από προϋποθέσεις της εμφάνισης της γλώσσας ήταν οι δεικτικές χειρονομίες, δεν μας επιτρέπεται να μην συσχετίσουμε την προγλωσσική σκέψη με τις χειρονομίες  και να μην εικάσουμε τον παραπέρα εμπλουτισμό της γλώσσας μέσω του συνδυασμού λέξεων και χειρονομιών δείξης. Εάν, λόγου χάριν, α σήμαινε νερό, η δείξη του στόματος και η προφορά της λέξης α θα σήμανε πίνω νερό ή διψώ ή νερό πόσιμο κλπ. Ας μην ξεχάσουμε και την συμβολή του τονισμού στην εμφάνιση της πολυσημίας (μια λέξη εκφράζει περισσότερες από τη μια σημασίες): στην κινεζική, η λέξη fu προφέρεται με τέσσερις διαφορετικούς τόνους και σημαίνει ‘άθρωπος’, ‘τύχη’, ‘πλούσιος’ και ‘επαρχία᾿.

Continue reading →

     φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Θα γράψουμε όπως έγραφαν οι αρχαίοι Έλληνες, με κεφαλαία γράμματα και χωρίς κενό μεταξύ των λέξεων,  το τέλος ενός διηγήματος που κάθε φορά που το διαβάζω βουρκώνω και δακρύζω, κι ας προσπαθήσουμε να το διαβάσουμε:

     ΔΙΟΤΙΑΝΕΛΟΓΙΣΘΗΝΟΣΑΜΟΙΕΛΕΓΕΠΕΡΙΑΥΤΟΥΠΑΡΕΒΑΛΟΝΤΗΝ ΑΓΑΘΟΤΗΤΑΤΟΥΠΑΡΑΦΡΟΝΟΣΜΕΤΗΝΒΔΕΛΥΡΑΝΠΑΝΟΥΡΓΙΑΝΤΟΥΠΡΩΗΝ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥΚΑΙΔΕΝΗΕΞΕΥΡΟΝΝΑΕΥΡΩΠΟΙΟΣΕΚΤΩΝΔΥΟΗΤΟΝΟ ΦΟΝΕΥΣ ΤΟΥΑΔΕΛΦΟΥΜΟΥ

     Κι ας το γράψουμε όπως το έγραψε ο Γεώργιος Βιζυηνός:

    Διότι ανελογίσθην όσα μοί έλεγε περί αυτού· παρέβαλον την αγαθότητα του παράφρονος με την βδελυράν πανουργίαν του πρώην ταχυδρόμου, και δεν ήξευρον να εύρω,  ποίος εκ των δύο ήτον ο φονεύς του αδελφού μου!

    Δεν θα μπορούσαμε, φίλες και φίλοι,  να γράφουμε και να διαβάζουμε όπως έγραφαν οι αρχαίοι Έλληνες. Η ζωή μας θα γίνονταν, μα την Παναγία, πολύ δύσκολη. Το ερώτημα είναι πως τα κατάφερναν οι αρχαίοι Έλληνες όχι να γράψουν αλλά να διαβάσουν αυτά που έγραφαν, με τον τρόπο που τα έγραφαν. Με άλλα λόγια, πώς έγραφαν και διάβαζαν κείμενα χωρίς σημεία στίξης;  

    Θα εκπλαγείτε βέβαια, αν και δεν θα έπρεπε, αν σας πω ότι τα διάβαζαν πολύ εύκολα και πολύ γρήγορα διότι είχαν στη διάθεσή τους ένα τρόπο να δηλώνουν πότε, πού έπρεπε να σταματούν και πόσο κάθε φορά. Εμείς χρησιμοποιούμε τα σημεία στίξης για να το καταφέρουμε αυτό. Οι αρχαίοι Έλληνες;

Continue reading →