φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Σήμερα θα ασχοληθούμε με τις ακτίνες του ήλιου της χρυσής λάρνακας της Βεργίνας. Πριν πούμε όμως το ο,τιδήποτε θα ήθελα να περιγράψω πως απεικονίζονται ο ήλιος και οι ακτίνες του σε λίγα ευρήματα του πρωτο- και μεσοκυκλαδικού (3.000-1550 π.Χ) και της ίδιας εποχής προανακτορικού και παλαιοανακτορικού μινωικού πολιτισμού, οι φορείς των οποίων δεν είναι ελληνικά ποιμενικά φύλα: βλέποντας τις απεικονίσεις σχηματίζει κανείς την εντύπωση ότι βλέπει λουλούδι με τα ανοιχτά πέταλά του. Οι άκρες των ακτίνων είναι καμπύλες, ζεστές, φιλικές, οικείες. Παντελής απουσία αιχμηρότητας, επιθετικότητας και εχθρότητας.
Εάν δίπλα σε αυτούς τους ήλιους τοποθετήσουμε τους ελληνικούς ήλιους, που δημιουργούνταν επί αιώνες πριν την κατασκευή του λάρνακα της Βεργίνας και τους βλέπουμε να απεικονίζονται σε αγγεία, ειδώλια (αγαλματίδια) και νομίσματα, θα παρατηρήσουμε αμέσως τη διαφορά: οι ακτίνες είναι οξείες, αιχμηρές, φαίνονται σαν εγχειρίδια, σαν ξίφη, σαν αιχμές δοράτων. Γνωρίζουμε ότιτο δόρυ ήταν το κύριο όπλο των ηρώων της Ιλιάδας αλλά και των Μακεδόνων (σάρισα). Η εκτίμηση ότι οι ακτίνες προσλαμβάνονται ως αιχμές δοράτων δεν πρέπει να είναι άστοχη: μας το επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο η Ιλιάδα και η Οδύσσεια και αυτές τις μαρτυρίες θα μελετήσουμε σήμερα, μεταξύ των άλλων.
Η λέξη ακτίς είναι μια πολύ αρχαία ελληνική λέξη, συγγενική με την αρχαία ινδική actuh και τη γοτθική uhtwo: και στις τρεις περιπτώσεις, λανθάνει η ινδοευρωπαϊκή λέξη *noct, που η ελληνική της μορφή είναι νύξ, η νύχτα. Ενδέχεται το α- να είναι στερητικό και η λέξη ακτίς να σημαίνει ‘όχι νύχτα’.
Εντοπίζουμε τη λέξη μια φορά στην Ιλιάδα και τρεις στην Οδύσσεια. Στην Κ, ο Οδυσσέας και ο Διομήδης σε μια νυκτερινή τους επιδρομή σκοτώνουν τον βασιλιά των Θρακών και μερικούς άνδρες του, την ώρα που κοιμούνται φυσικά, αρπάζουν τα άλογά τους και επιστρέφουν στο λημέρι τους. Εκεί τους συναντά ο Νέστωρ και εκφράζει τον θαυμασμό του για τα άλογα ως εξής (στ. 547) αινώς ακτίνεσσιν εοικότες ηελίοιο, μοιάζουν φοβερά με τις ακτίνες του ήλιου. Πολύ περίεργο: πως μπορεί ο Νέστωρ και συγκρίνει τα άλογα με τι ακτίνες του ήλιου; Τι κοινό έχουν τα άλογα με τις ακτίνες;
Θα απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα αφού πρώτα εξετάσουμε και τις οδυσσειακές μαρτυρίες. Στο τέλος της ραψωδίας ε ο Οδυσσέας φτάνει σε μια ακρογιαλιά της χώρας των Φαιάκων και βρίσκει καταφύγιο κάτω από δυο δένδρα, μια ελιά και μια αγριελιά, που τόσο πυκνά συμπλέκονταν μεταξύ τους που ”δεν έφτανε ως εδώ το μένος των υγρών ανέμων,/ δεν τα χτυπούσε αυτά τα θάμνα ήλιος με τις αχτίνες του,/όταν σηκώνεται λαμπρός, μήτε η βροχή τα διαπερνούσε” (μτφ. Δ. Μαρωνίτης, στ. 478-80). Δεν τα χτυπούσε ο ήλιος με τις ακτίνες του, ούτε ποτ’ ηέλιος φαέθων ακτίσιν έβαλλεν. Είναι σαφές ότι εδώ οι ακτίνες του ήλιου εκλαμβάνονται ως βλήματα – λέξη που προέρχεται από την ίδια ρίζα που προέρχεται και το ρήμα βάλλω. Τον στίχο αυτόν τον ξαναδιαβάσουμε ως τ 441, όπου ένα αγριογούρουνο κρύβεται μέσα σε μέσα σε μια λόχμη που δεν τη χτυπούσε ο ήλιος με τις ακτίνες του. Στις αρχές της λ, η Κίρκη φτάνει στη χώρα των Κιμμερίων, οι οποίοι είναι καλυμμένοι με ομίχλη και σύννεφο και ”ουδέ ποτ’ αυτούς / Ηέλιος φαέθων καταδέρκεται ακτίνεσσιν”, ποτέ ο λαμπρός Ήλιος δεν τους βλέπει με τις ακτίνες του. Ο ήλιος χτυπά με τις ακτίνες του, ο Ήλιος βλέπει με τις ακτίνες του, τα κλεμμένα άλογα μοιάζουν με ακτίνες. Μπορούμε να βάλουμε σε μια τάξη αυτά τα δεδομένα;
Ασφαλώς και μπορούμε. Ο Ήλιος είναι η προσωποποίηση του ήλιου και είναι που είναι πλούσιος κτηνοτρόφος κι έχει τα κοπάδια του στο νησί Θρινακία – οι δυο του κόρες, η Λαμπετίη (Λαμπρινή) και η Φαέθουσα (Φωτεινή) είναι οι επικεφαλής (επιποιμένες) των υποτελών ποιμένων (μ 127-136). Η αντίληψη ότι ο Ήλιος βλέπει με τις ακτίνες του εκφράζει την άποψη των αρχαίων Ελλήνων για την όραση: βλέπουμε διότι τα μάτια μας εκπέμπουν φως. Τη νύχτα δεν βλέπουμε διότι το φως που εκπέμπουν τα μάτια μας δεν μπορούν να διαπεράσουν το σκοτάδι!
Ο ήλιος χτυπά με τις ακτίνες του διότι οι ακτίνες είναι βλήματα που προξενούν μεγάλη καταστροφή: σε τυφλώνουν. Θα έλεγα καλύτερα: επειδή σε τυφλώνουν είναι βλήματα. Και δεν είναι μόνο καταστροφικά βλήματα αλλά και τα πιο γρήγορα που υπάρχουν. Είναι σαφές ότι ένας πολεμιστής θα ήθελε να κατέχει παρόμοια βλήματα και θα ήθελε επίσης να ήταν σαν τον ήλιο: πολύ μακριά, πολύ ψηλά, αήττητος.
Τώρα, μπορούμε να κατανοήσουμε τα λόγια του Νέστορα: τα άλογα που έκλεψαν οι ήρωες ήταν εξαιρετικά διότι εμοιαζαν εμ τις ακτίνες του ήλιου: ήταν ταχύτατα, άρα ήταν ζωντανά βλήματα.
Η Οδύσσεια και η Ιλιάδα μας λένε ότι οι ήρωες έβλεπαν τις ακτίνες του ήλιου ως ακαταμάχητα βλήματα και τον ήλιο (Ήλιο) ως τον αήττητο πολεμιστή.
Ο ήλιος και οι ακτίνες του είναι μια εκδήλωση φυσικής ισχύος. Έτσι, προσφέρονται να γίνουν και σύμβολα της ισχύος.
Ο ήλιος της Βεργίνας με τις δεκαέξι οξύτατες ακτίνες, που απεικονίζονται ως αιχμές δοράτων, είναι ένα σύμβολο στρατιωτικής άρα και κοινωνικής και πολιτικής ισχύος.
Σχολιάστε ελεύθερα!