in 21ος αιώνας, κοινωνία της αεργίας

η κοινωνία της αεργίας, η συρρίκνωση του καπιταλισμού, η (μετακαπιταλιστική) διανεμητική κοινωνία (Μέρος Β΄)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΠΕΣΗΜΑΝΑ χτες ένα κοινωνικό φαινόμενο που εκτυλίσσεται και εξελίσσεται στις αναπτυγμένες, πλήρως εμπορευματοποιημένες, καπιταλιστικές κοινωνίες, τόσο καινοφανές που αποκτά ανθρωπολογικές διαστάσεις –  την αεργία. Ενώ μέχρι τώρα, εδώ και εκατομμύρια χρόνια, η πλειονότητα του πληθυσμού σε όλες τις κοινωνίες συμμετείχε στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου, εδώ και μερικές δεκαετίες η πλειονότητα δεν συμμετέχει σε αυτή την παραγωγή. Ο κοινωνικός πλούτος παράγεται από μια περιορισμένη μειονότητα, η οποία τείνει να συρρικνώνεται περαιτέρω. Το φαινόμενο αυτό δεν έχει επισημανθεί, δεν έχει μελετηθεί και νομίζω πως μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Οι Κύριοι καπιταλιστές και οι σύμβουλοί τους το γνωρίζουν αλλά σιωπούν –  και παίρνουν τα μέτρα τους, όπως θα δούμε στο τρίτο Μέρος. Οι Υποτελείς το ζουν αλλά δεν το έχουν συνειδητοποιήσει.  Ένας από τους σκοπούς της συγγραφής του βιβλίου, των κειμένων που διαβάζετε αυτές τις μέρες, είναι να το φέρει στο προσκήνιο του δημόσιου διαλόγου.

ΕΚΤΟΣ όμως από το φαινόμενο της αεργίας εκτυλίσσεται και μια άλλη διαδικασία που αφορά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ούτε αυτό έχει επισημανθεί και μελετηθεί. Πρόκειται για τη συρρίκνωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Με το ζήτημα αυτό καταπιάνομαι στο Δεύτερο Μέρος.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

ΣΤΑ πρώτα κεφάλαια παραθέτω έναν ορισμό του καπιταλισμού, τα βασικά του χαρακτηριστικά και τις προϋποθέσεις και συνθήκες ύπαρξής του και παρατηρώ ότι η έκφραση “καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής” είναι ελλιπής. Θα πρέπει να προσθέσουμε και το ”και αρπαγής”. Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και αρπαγής (ενός μέρους) του παραγόμενου κοινωνικού πλούτου. Η αρπαγή μας προτρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας στην αρπαγή του κοινωνικού πλούτου από μια ισχνότατη μειονότητα, στην οποία δίνω το περιληπτικό όνομα Κύριος. Ο δουλοκτητικός και ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής ήταν και τρόπος αρπαγής. Υπήρξαν κοινωνίες στις οποίες δεν υπήρχε αρπαγή του κοινωνικού πλούτου από μια μειονότητα. Αυτή εμφανίζεται την εποχή της γένεσης του δυτικού πολιτισμού αφενός και αφετέρου στις κοινωνίες της αγροτικής Κυριαρχίας, η οποία όμως είναι μια άλλη ιστορία.

ΓΙΑ να υπάρξει καπιταλισμός πρέπει να υπάρχει χρήμα, να υπάρχει εργασιακή δύναμη, να υπάρχουν πολλοί καπιταλιστές και με τον συνδυασμό όλων αυτών παράγεται κοινωνικός πλούτος με την μορφή του εμπορεύματος. Για να παραχθεί αυτός ο κοινωνικός πλούτος πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένα πρωταρχικό εμπόρευμα, η προϋπόθεση όλων των άλλων –  η εργασιακή δύναμη. Χωρίς τη χρήση αυτού του εμπορεύματος δεν μπορεί να υπαρξει καπιταλισμός. Δεν μπορεί να υπαρξει επίσης καπιταλισμός εάν υπήρχε μόνο ένας καπιταλιστής, συντονιστής και άρπαγας του παραγόμενου κοινωνικού πλούτου.

Ο καπιταλισμός προϋποθέτει επίσης μια πολιτισμική παράδοση (δυτική) της επιθυμίας της αύξησης της ισχύος και του πλούτου. Η προϋπόθεση αυτή δεν έχει επισημανθεί και δεν έχει εξεταστεί – η επιθυμία αύξησης της ισχύος και του πλούτου είναι το εντονότερο, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της δυτικής Κυριαρχίας. Ο σκοπός λοιπόν του καπιταλιστή, η πυρηνική του επιθυμία είναι η αύξηση του πλούτου και της ισχύος και αυτή η επιθυμία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς την αρπαγή (μέρους) του παραγόμενου κοινωνικού πλούτου. Η λεία αυτής της αρπαγής ονομάζεται κέρδος –  η αρχική σημασία της λέξης (Ιλιάδα) είναι ” απάτη, εξαπάτηση” που αποσκοπεί την αρπαγή.

Η αρπαγή όμως, αφού είναι μια μορφή βίας και πραγματοποιείται με τη βία, αφανή ή φανερή, τείνει να κλιμακώνεται, να αυξάνει, να επεκτείνεται. Αφού λοιπόν διαπιστώνουμε τη συρρίκνωση του καπιταλισμού, δεν θα μπορέσουμε να την κατανοήσουμε, εάν δεν μελετήσουμε τη διαδικασία της κλιμάκωσης, της αύξησης, της επέκτασης. Μετά τα δύο πρώτα κεφάλαιο του ορισμού του καπιταλισμού και της εξέτασης της αρπαγής του κοινωνικού πλούτου, στο τρίτο κεφάλαιο καταπιάνομαι με το φαινόμενο της επέκτασης, γενικά και ειδικά –  του καπιταλισμού. Και ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής και αρπαγής και ο φεουδαρχικός εμφανίστηκαν περιθωριακά, επεκτάθηκαν για πολλούς αιώνες και συρρικνώθηκαν. Αντιλαμβανόμαστε ότι η επέκταση δεν μπορεί να είναι απεριόριστη, κάποτε αναπόφευκτα και νομοτελειακά θα σταματήσει. Εξετάζω λοιπόν πώς και γιατί σταμάτησε η επέκταση αυτών των τρόπων παραγωγής και αρπαγής, γιατί και πώς άρχισε η συρρίκνωσή τους. Για να διαυγάσω πλήρως τις διαδικασίες της επέκτασης και της συσσίκνωσης εξετάζω την επέκταση και τη συρρίκνωση δύο αυτοκρατοριών –  της ρωμαίκής και της οθωμανικής.

ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΩ λοιπόν ότι η επέκταση του καπιταλιστικού  τρόπος παραγωγής και αρπαγής αναπόφευκτα και αναπότρεπτα θα σταματήσει. Δεν μπορεί να επεκταθεί πια –  και κοινωνικά (επέκταση της εμπορευματοποίησης, νέα εμπορεύματα) και γεωγραφικά- κλιματικά. Δεν μπορείς να πουλάς στις χώρες της τροπικής και υποτροπικής ζώνης μπότες, μπουφάν, γάντια και μάλλινους σκούφους! Και εν πολλοίς έχει σταματήσει. Με την έκφραση “εν πολλοίς” θέλω να πω ότι μπορεί να επεκτείνεται ακόμα αναιμικώς αλλά κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της συρρίκνωσης. Αυτή τη διαδικασία δεν τη βλέπω ως χρονική ακολουθία –  τελειώνει η επέκταση, αρχίζει η συρρίκνωση. Όχι! Τα σπέρματα της διαδικασίας της συρίκνωσης βρίσκονται ήδη στις απαρχές της επέκτασης. Όταν σταματάει η επέκταση, η συρρίκνωση επιταχύνεται. Είναι δυνατόν λοιπόν να συνυπάρχει η διαδικασία της επέκτασης με αυτήν της συρρίκνωσης.

ΣΤΑ επόμενα κεφάλαια καταπιάνομαι με αυτά τα σπέρματα, τις πρώτες ενδείξεις της διαδικασίας της συρρίκνωσης. Η πρώτη ένδειξη είναι ο ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών. Εφόσον ο μόνος τρόπος να αυξηθεί η λεία της αρπαγής, το κέρδος, είναι η μείωση του μισθού, η μείωση της τιμής του εμπορεύματος που λέγεται “εργασιακή δύναμη”, ήταν αναπόφευκτο να αναζητηθούν τρόποι μείωσης αυτού του πολύτιμου εμπορεύματος. Η αντικατάστασή του από μηχανές και η εξ αυτής προκαλούμενη αύξηση της παραγωγικότητας ήταν δύο βασικοί τρόποι. Έτσι, παράγεται ολοένα και περισσότερος κοινωνικός πλούτος, ολοένα και πιο γρήγορα και ολοένα από λιγότερους εργάτες. Συνέπεια αυτής της σύνθετης διαδικασίας είναι η αριθμητική συρρίκνωση της εργατικής τάξης. Πού είναι σήμερα η ρωμαλέα εργατική τάξη του 19ου και 20ού αιώνα; Αποχαιρετισμός στο προλεταριάτο, αναφωνεί ο Αντρέ Γκόρζ στη δεκαετία 1970!

ΤΙ θα συμβεί εάν αυτή η διαδικασία φτάσει στα όριά της; Θα παράγεται πολύς πλούτος, γρήγορα και απο λίγους. Τα εμπορεύματα θα είναι φτηνά –  και είναι! Η πλειονότητα του πληθυσμού δεν θα συμμετέχει στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου –  και δεν συμμετέχει, αναμφισβήτητα. Μας διαφεύγει όμως κάτι πολύ σημαντικό! Με αυτό ασχολούμαι σε ένα ξεχωριστό κεφάλαιο.

ΑΣ υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα εμπόρευμα, κάτι που χρειαζόμαστε για να ζήσουμε, που παράγεται μόνο από μηχανές, με ελαχιστότατη ανθρώπινη εργασία, με ελαχιστότατη χρησιμοποίηση του εμπορεύματος της εργασιακής δύναμης. Ας πούμε το ύφασμα. Είναι δυνατόν να φτάσουμε σε αυτό το σημείο; Αν είναι δυνατόν; Μα έχουμε ήδη φτάσει! Αν μπείτε σε ένα εργοστάσιο υφαντουργίας δεν θα δείτε άνθρωπο εκεί μέσα –  και συγκρίνετέ το με τα αντίστοιχα του 19ου αιώνα –  χιλιάδες εργαζόμενοι, παιδιά, γυναίκες και άντρες! Η διαπίστωση αυτή δεν περιορίζεται μόνο στην παραγωγή του υφάσματος. Τα χυτήρια, οι αυτοβιομηχανίες, οι νηματουργίες, οι βιομηχανίες των πλαστικών και άλλες πολλές έχουν σχεδόν πλήρως αυτοματοποιηθεί, χρησιμοποιείται ελάχιστη εργασιακή δύναμη. Και ερωτώ: αυτό το ύφασμα είναι εμπόρευμα;

ΔΕΝ είναι εμπόρευμα διότι δεν χρησιμοποιείται εργασιακή δύναμη –  ή αυτή που χρησιμοποιείται δεν το καθιστά εμπόρευμα. Ναι, αλλά θα πουληθεί στην αγορά, θα ανταλλαχτεί! Άρα είναι εμπόρευμα! Το ύφασμα λοιπόν είναι και εμπόρευμα και δεν είναι εμπόρευμα! Ενώ δεν είναι εμπόρευμα, είναι εμπόρευμα επειδή υπάρχουν ακόμα άλλα εμπορεύματα με τα οποία ανταλλάσσεται. Να λοιπόν ποιος είναι ο πυρήνας της μεταβατικής εποχής που ζούμε. Ο κοινωνικός πλούτος δεν είναι πια ένας σωρός εμπορευμάτων –  στον σωρό αυτό διακρίνουμε και εμπορεύματα αλλά και μη εμπορεύματα που τελικά λειτουργούν ως εμπορεύματυα επειδή υπάρχουν όντως εμπορεύματα. Πώς να τα ονομάσουμε αυτά τα μη εμπορεύματα –  που λειτουργούν και ως εμπορεύματα;

ΚΑΙ αφού το εμπόρευμα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το χρήμα, το προϊόν της καπιταλιστικής παραγωγής που δεν είναι εμπόρευμα παύει πια να σχετίζεται με το χρήμα. Εάν η καπιταλιστική παραγωγή τείνει προς την κατάργηση της μισθωτής εργασίας, τείνει προς την κατάργηση του εμπορεύματος, τείνει προς την κατάργηση και του χρήματος. Άρα τείνει και προς την κατάργηση της ανταλλαγής! Και τι θα συμβεί εάν η διαδικασία αυτή γενικευτεί και ολοκληρωθεί; Τείνει προς τη γενίκευση και την ολοκλήρωση; Εάν τείνει, ο καπιταλισμός αυτοκαταργείται. Το ζήτημα δεν είναι εάν τείνει ή όχι αλλά ο ρυθμός της τάσης της γενίκευσης και της ολοκλήρωσης, της αυτοκατάργησης. Οι ενδείξεις που έχουμε μας διαβεβαιώνουν ότι δεν θα είναι αργός –  τεχνοεπιστήμη!

ΕΑΝ η διαδικασία της συρρίκνωσης του καπιταλισμού βρίσκεται σε εξέλιξη, οφείλουμε να προσεγγίσουμε τα πράγματα όχι από τη σκοπιά της επέκτασης του καπιταλισμού και της εργασίας αλλά από τη σκοπιά της συρρίκνωσης και της αεργίας. Υπαινίσσομαι την έννοια της κρίσης. Οι κρίσεις και οι υφέσεις ήταν περιστασιακά διαλείμματα, διακοπές της διαδικασίας τη επέκτασης. Εάν η κύρια διαδικασία είναι αυτή της συρρίκνωσης, τότε δεν μας επιτρέπεται να κάνουμε λόγο για  κρίσεις και υφέσεις. Τελειώνει η επέκταση, τελειώνουν και οι κρίσεις της επέκτασης. Η συρρίκνωση δεν είναι μια διαρκής κρίση διότι δεν είναι επέκταση. Θα υπάρξουν φαινόμενα ανάλογα της κρίσης. Θα υπάρξουν επιταχύνσεις, στιγμές κλιμάκωσης της συρρίκνωσης που θα συνταράξουν το καπιταλιστικό οικοδόμημα.

ΕΝΑ από τα κεφάλαια φέρει τον τίτλο “Επίσκεψη στο εργαστήριο του Ηφαίστου” . Ο συνθέτης αυτού του ιλιαδικού επεισοδίου, όψιμου, του 6ου αιώνα, όπως εικάζουμε από τη μη παραδοσιακή θεματική του και τη γλώσσα του, θα είχε δει τι γίνεται μέσα σε ένα μεταλλοτεχνικό εργαστήριο που παράγει εργαλεία για την γεωργική παραγωγή και όπλα. Εκεί μέσα εργάζονταν δούλοι, οι οποίοι αρρωσταίνουν, πεθαίνουν, τεμπελιάζουν μόλις τους δοθεί ευκαιρία. Το μεταλλοτεχνικό εργαστήριο του Ηφαίστου δεν έχει δούλους, έχει αυτόματες μηχανές και αυτόματα οχήματα! Πώς και φαντάστηκε με αυτόν τον τρόπο ο ποιητής το θεϊκό μεταλλοτεχνικό εργαστήριο; Μία μόνο απάντηση υπάρχει, κατά τη γνώμη μου. Η επιθυμία αντικατάστασης των δούλων με άφθαρτες, πειθήνιες, ακούραστες, ακαταπόνητες μηχανές!

ΝΑ η αμφιθυμία των δουλοκτητών εκείνης της εποχής –  και της σημερινής. Όσο πιο πολλούς δούλους είχε κάποιος τόσο πιο πλούσιος και πιο ισχυρός ήταν. Αλλά και τόσο πιο εξαρτημένος, ανίσχυρος δηλαδή, από τους δούλους του –  τους εργάτες του. Αυτό έγινε σαφές όταν οι Ρωμαίοι δουλοκτήτες δεν μπορούσαν πια να εφοδιαστούν με νέους δούλους, ήδη από τον δεύτερο μ. Χ. αιώνα. Ο Κύριος πάντα φέρει βαρέως την εξάρτηση από τους υποτελείς του. Υπάρχουν δύο τρόποι να θεραπεύσει αυτό το μειονέκτημα. Να τους αντικαταστήσει με μηχανές (φαντασικά στο εργαστήριο του Ηφαίστου, πραγματικά σήμερα) και να αντιοστρέψει την εξάρτηση –  οι Υποτελείς να εξαρτώνται από τους Κυρίους τους. Πώς μπορεί να γίνει αυτό; Ένας τρόπος υπάρχει: με τον ολικό έλεγχο της παραγωγής, με την απομάκρυνση του πληθυσμού από την παραγωγή και την ολική κατοχή του πλούτου. Κάποτε παρηγάγαμε τροφή και φάρμακα, είχαμε τα εργαλεία μας και τους σπόρους μας, σήμερα όλα αυτά ανήκουν στον Κύριο. Τι θα γίνει, εάν δεν μας δεν μας δώσει να φάμε, εάν δεν μας δώσει φάρμακα, εάν δεν μας δώσει ενέργεια, εάν δεν μας δώσει ρούχα; Ξέρουμε πολύ καλά τι θα γίνει.

ΠΟΙΟ είναι το αποτέλεσμα σήμερα, σε συνθήκες καπιταλισμού, της εκπλήρωσης αυτών των δύο επιθυμιών –  της πλήρους αντικατάστασης των Υποτελών παραγωγών με μηχανές και αντιστροφή της εξάρτησης; Η αυτοκάργηση του καπιταλισμού.

Σχολιάστε ελεύθερα!