φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΙ λέξεις όλων των κλιτών γλωσσών διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στις άκλιτες και στις κλιτές, που είναι και οι περισσότερες. Στην πρόταση που μόλις διαβάσατε υπάρχουν μόνο τέσσερις άκλιτες λέξεις (σε, δύο, και, που) –  όλες οι άλλες είναι κλιτές. Κλιτή λέξη είναι αυτή που κλίνει, δηλαδή, που μεταβάλλεται η μορφή της: λέξη, λέξης, λέξεις, λέξεων, διακρίνομαι, διακρίνεσαι, διακρίνεται, θα διακριθώ, είχα διακριθεί, κοκ.  Κλιτή γλώσσα είναι η γλώσσα που οι λέξεις της αλλάζουν μορφή, μεταβάλλουν τη μορφή τους. Από τις 7.000 γλώσσες που μιλιούνται σήμερα πάνω στον πλανήτη, ελάχιστες είναι κλιτές: είναι οι ινδοευρωπαϊκές και η αραβική. Αν λάβουμε υπ΄ όψει μας το γεγονός ότι οι γλώσσες αυτές ήταν γλώσσες ποιμένων-πολεμιστών, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι μέχρι τώρα δεν έχει εξεταστεί και μελετηθεί η σχέση μεταξύ του ποιμενισμού και της κλίσης, αφού επισημάνουμε ότι οι άλλες ποιμενικής προέλευσης γλώσσες (τουρκική, μογγολική, φιλανδική, ουγγρική) δεν είναι κλιτές αλλά συγκολλητικές γλώσσες. Θα δούμε ποια είναι η διαφορά τους. Η σχέση μεταξύ του (ινδοευρωπαϊκού και αραβικού) ποιμενισμού και της γένεσης της κλίσης  είναι το αντικείμενο μιας μελέτης που βρίσκεται σε εξέλιξη. Το σημερινό κείμενο αντλεί από αυτή τη μελέτη.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ  θα  κάνω ένα διάλειμμα από αυτά που γράφω –  θα ασχοληθώ με κάτι ελαφρύ να ξεκουραστώ: με μια απόπειρα ετυμολόγησης της λέξης άναξ από τον Ελβετοαυστριακό καθηγητή φιλολογίας του πανεπιστημόυ του Ίνσπρουκ, ετυμολόγηση που δέχεται και ο Γεώργιος Γιαννάκης, καθηγητής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Ο πρώτος θα σας είναι μάλλον άγνωστος, ο δεύτερος μάλλον γνωστός – έχει γράψει δύο πολύ ενδιαφέροντα βιβλία (Οι Ινδοευρωπαίοι και Ιστορική γλωσσολογία και φιλολογία, και τα δύο από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών). Και οι δύο ειδικεύονται στην ιστορική συγκριτική (ινδοευρωπαϊκή) γλωσσολογία, ο δε Ι. Hajnal και στη μυκηναϊκή φιλολογία. O I. Hajnal προτείνει και υποστηρίζει μια ετυμολογία της λέξης άναξ που τη βρίσκω λίαν επιεικώς απαράδεκτη –  θα την χαρακτήριζα επινόηση, που ή αγνοεί ή παραβλέπει πολύ βασικές γνώσεις της αρχαίας ελληνικής φωνολογίας, μορφολογίας και σημασιολογίας. Εκπλήττομαι –  και εκπλήττομαι και με την άκριτη αποδοχή της προτεινόμενης ετυμολογίας από τον Γ. Γιαννάκη. Θα ήθελα όμως να εντάξω το υπό συζήτηση πρόβλημα σε ένα γενικότερο πλαίσιο για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την υπαρξιακή και επιβιωτική, επαγγελματική ανάγκη των πανεπιστημιακών να επινοούν καινοτομίες αλλά είναι τόσο μεγάλο το άγχος τους και η ανασφάλειά τους που αναπόφευκτα τους οδηγεί σε συμπεράσματα που παραβλέπουν στοιχειώδεις γνώσεις της ιστορικής συγκριτικής γλωσσολογίας.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο, πολλές χιλιάδες χρόνια πίσω στο παρελθόν, και θα βρεθούμε σε μια κοινωνία στην οποία οι ομιλητές συμβάλλουν, χωρίς να το θέλουν και να το επιδιώκουν, χωρίς να το συνειδητοποιούν, στη γένεση της κλίσης, στη διαδικασία δημιουργίας μιας κλιτικής γλώσσας, από την οποία προέρχεται και η αρχαία ελληνική. Πριν το κάνουμε αυτό, θα πρέπει να σημειώσουμε μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια: από τις 7.000 γλώσσες που μιλιούνται σήμερα (όλοι οι αριθμώ που θα παραθέσω είναι κατά προσέγγιση), και οι οποίες κατατάσσονται σε 150 γλωσσικές οικογένειες (σύμφωνα με Ethnologue  (www.ethnologue.com),   μόνο δύο γλωσσικές οικογένειες περιλαμβάνουν γλώσσες που είναι κλιτικές: η ινδοευρωπαϊκή και η Αφροσιατική, υποοικογένεια της οποίας είναι η Σημιτική, κυρίως η Αραβική και η Εβραϊκή . Οι κλιτικές γλώσσες είναι ελάχιστες. Κάτι ακόμα σημαντικότερο: οι ομιλητές των κλιτικών γλωσσών είναι απόγονοι ποιμένων. Η δημιουργία της κλιτικής γλώσσας εκτυλίχθηκε σε ποιμενικές κοινωνίες –  στις δυτικές ευρασιατικές στέπες  και στις ερήμους και ημιερημικές περιοχές της Αραβικής χερσονήσου, της Μεσσοποταμίας και της Εγγής Ανατολής. Θα αντιλαμβανεστε ότι αναπόφευκτα βρισκόμαστε αντιμέτωποι  με το εξής ερώτημα: πώς συνέβαλε η ποιμενική κοινωνία στη γένεση της κλίσης, στη διαδικασία σχηματισμού των κλιτικών γλωσσών; Και με ένα άλλο: πώς ήταν η γλώσσα από την οποία προήλθε η κλίση και ο νέος τύπος της κλιτικής γλώσσας;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι το ρήμα ειμί (>είμαι), πρώτο πρόσωπο ενικού, οριστικής ενεστώτα,  προήλθε από τη μορφή *εσμί –  ο αστερίσκος είναι ένα σημάδι που δείχνει ότι δεν έχουμε γραπτή μαρτυρία της λέξης: το *εσμί δεν το διαβάζουμε ποτέ, πουθενά. Εικάζουμε ότι ο τύπος *εσμί υπήρξε· ναι, αλλά πώς είμαστε βέβαιοι ότι υπήρξε; Είμαστε βέβαιοι γιατί έχουμε τους τύπους εσσί (β΄ενικού), εστί (γ΄), εσμέν (α΄πληθ.), εστέ (β΄πλ.). Υπάρχουν κι άλλα ρήματα αυτής της δομής: φημί (ισχυρίζομαι), ημί (λέω), είμι (πορεύομαι). Αυτά τα τέσσερα ρήματα ανήκουν στην κατηγορία των αρχαιότερων αρχαίων ελληνικών λέξεων. Εικάζουμε, να μην πω είμαστε βέβαιοι, εγώ είμαι, ότι τα ρήματα αυτά προήλθαν από την ένωση δύο λέξεων, άρα από μία φράση: το *εσμί από τις λέξεις *ες και *μι, το είμι από τις λέξεις *ει και *μι. Το *μι σημαίνει εγώ, το *ες σημαίνει ‘υπάρχω (ως ισχυρός, ως νικητής, όχι γενικά και αόριστα υπάρχω!)’, το *ει (και *ι)  ‘πορεύομαι, πορεία’. Όσο και να σας φανεί παράξενο αυτό το *ι υπάρχει σε μερικές λέξεις της νέας ελληνικής, λόγου χάριν στο εισ-ι-τήριον, αμαξ-ι-τός, προσ-ι-τός!

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΦΙΛΕΣ και φίλοι ενδιαφέρονται τα μάλα για τα σημειώματα που το αντικείμενό τους είναι η Γραμματική (Φωνητική, Συντακτικό, Σημασιολογία) της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, από την οποία προήλθε η νέα ελληνική, και σπεύδω με ευχαρίστηση να ανταποκριθώ στη φιλομάθειά τους. Σήμερα θα ασχοληθούμε με την ιστορία του ε μακρού, και όχι μόνο,  διότι οι αρχαίοι Έλληνες έδειχναν μια προτίμηση, έναν έρωτα θα έλεγα,  προς αυτό, και προς το ο μακρό (ω), όπως θα δούμε στη συνέχεια, και θα τολμήσουμε να διατυπώσουμε μια εικασία γι΄ αυτή την προτίμηση. Κάποιος ομηριστής παρατήρησε ότι η Ιλιάδα έχει μια έφεση προς το ε μακρό (η) –  με παρακίνησε και την μελετήσω και επιβεβαίωσα την παρατήρησή του. Θα έπρεπε να λέμε θανατοφόρος αλλά λέμε θανατηφόρος –  έτσι δεν είναι; Τα αυτιά του αρχαίου Έλληνα δεν άντεχαν πέντε βραχέα συνεχόμενα φωνήεντα! Το θέμα είναι εξειδικευμένο χωρίς όμως να είναι και περίπλοκο, πολύπλοκο ή δυσνόητο. Είναι υλικό από μια Ιστορική Γραμματική της αρχαίας ελληνικής που συντάσσω, όπου θα διαβάσετε πολλά και ενδιαφέροντα καινοφανή πορίσματα της έρευνας.

ΣΗΜΕΡΑ γράφουμε η πηγή αλλά προφέρουμε ι πιγί. Οι αρχαίοι Έλληνες πρόφεραν hεε πεεγέέ –  γράφω το ε μακρό ως εε για να δείξω πως προφερόταν: η προφορά του διαρκούσε πιο πολύ από ότι το ε βραχύ, γι αυτό και λέγεται ε μακρό. To h ήταν ένας ήχος που χάθηκε και προφερόταν   όπως το h στην αγγλική λέξη home. Για να δηλώσουν την ύπαρξή του χρησιμοποίησαν το σύμβολο της δασείας. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες το ε μακρό μετεξελίχθηκε σε ι βραχύ –  όλα τα μακρά φωνήεντα μετεξελίχθηκαν σε βραχέα. Κι έτσι η hεε πεεγεέ έγινε ι πιγί. Εμείς όμως, αν και η προφορά άλλαξε,  διατηρήσαμε την γραφή και προφέρουμε το η (ε μακρό)  ως ι, όχι ως εε και έτσι προέκυψε η ιστορική ορθογραφία.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

 

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την κλίση των ουσιαστικών που λήγουν σε-εύς στην ονομαστική, σε -έως της γενική. Ο φονεύς, του φονέως· ο τομεύς, του τομέως· ο βασιλεύς, του βασιλέως. Είναι πάρα πολλά και είναι αρχαιότατα, αφού τα διαβάζουμε πολύ συχνά και στα κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων, γραμμένα πάνω στις πήλινες πινακίδες (Γραμμική Γραφή Β΄), τις οποίες έψησε η φωτιά που έκαψε τα ανάκτορα, και έτσι σώθηκαν, γύρω στα 1200 π.Χ.

ΠΡΙΝ όμως ασχοληθούμε με την κλίση αυτών των ουσιαστικών, θα ήταν πολύ κατατοπιστικό να πούμε μερικά πράγματα για την κλίση γενικά. Τα αρχαία ελληνικά ήταν μια κλιτική γλώσσα, όπως είναι και τα νέα ελληνικά. Όταν λέμε κλίση εννοούμε ότι μια λέξη σχηματίζει κάποιους τύπους, ο κάθε ένας από τους οποίους έχει μια διαφορετική σημασία. Ο φονεύς δηλώνει τον ένα φονιά, οι φονείς, ονομαστική πληθυντικού, δηλώνει τους πολλούς φονιάδες. Δεν έχει όμως μόνο μια σημασία ο κάθε τύπος αλλά δηλώνει και μια συντακτική θέση. Ο φονεύς ή οι φονεῖς, ονομαστική, δεν μπορεί παρά να είναι το υποκείμενο ενός ρήματος αλλά η λέξη τον φονέα, αιτιατική ενικού, δεν μπορεί παρά να είναι ή αντικείμενο ρήματος (ή απαρεμφάτου) ή υποκείμενο απαρεμφάτου, όταν δεν είναι το ίδιο υποκείμενο με αυτό  ρήματος. Ο φονεύς είδε. Είδον τον φονέα. Είδον τον φονέα εις φυγήν τραπέσθαι, Τον φονέα, υποκείμενο στο απαρέμφατο τραπέσθαι, είδον εγώ.

ΟΙ λέξεις που κλίνονται είναι τα ονόματα και τα ρήματα. Τα ονόματα διακρίνονται σε ουσιαστικά και επίθετα. Έχουμε και τα αριθμητικά και τις αντωνυμίες αλλά αυτά κλίνονται κυρίως ως επίθετα. Έχουμε λοιπόν την ονοματική κλίση και την ρηματική κλίση. Η κλίση προήλθε από την συνένωση, από τη σύνδεση αυτόνομων λέξεων που έχασαν την αυτονομία τους. Το ρήμα φημί προήλθε από τη φράση *φη  *μι , λέω, υποστηρίζω, διατείνομαι (φη [φήμη!]) – εγώ (μι). Το ρήμα λοιπόν ήταν φράση που ενώθηκε σε μία λέξη, και το φη και το μι έχασαν την αυτονομία τους. Το ίδιο έγινε και με τα ονόματα, τα οποία κι αυτά ήταν φράσεις, ονοματικές φράσεις. Η λέξη ρήτωρ προήλθε από τη σύνδεση των αυτόνομων λέξεων, μορφημάτων *ρη και τορ (στην ονομαστική έγινε τωρ, και μια άλλη μέρα θα δούμε γιατί), όπου το ρη σημαίνει ομιλία, ομιλώ (ρήση, ρητός!) και το τορ αυτόν που ενεργεί αλλά όχι συχνά. Εάν θέλουμε να δηλώσουμε κάποιον που μιλάει συχνά δημοσίως τότε θα πούμε ρητήρ ( παρομοίως και σώτωρ και σωτήρ – ο σώτωρ είναι αυτός που μας έσωσε μια φορά, ο σωτήρ είναι αυτός που μας σώζει συχνά) Η λέξη ρήτορες προήλθε από τη φράση *ρη *τορ *ες, όπου το ες δηλώνει πλήθος έμψυχων όντων.  Να θυμόμαστε ότι η κλίση, οι κλιτικοί τύποι προήλθαν από την συνένωση είτε ρηματικής είτε ονοματικής φράσης, που έγινε λέξη, ιδιαίτερος τύπος.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με το ρήμα εἰμί. Πριν από αυτό όμως θα ασχοληθούμε με τον όρο ρήμα. Τι είναι το ρήμα; Έχουμε μάθει ότι είναι ένα μέρος του λόγου, ένα από τα δέκα μέρη του λόγου. Πολύ ωραία. Η λέξη ρήμα είναι μια αρχαία ελληνική λέξη και γραφόταν  ῥῆμα, με δασεία στο ρ –  το γιατί έβαζαν δασεία στο ρ θα το εξετάσουμε ένα άλλο πρωινό. Πώς θα την μεταφράζαμε στη νέα ελληνική; Το ρήμα είναι ένα όνομα που δηλώνει το αποτέλεσμα μιας πράξης, ο ρήτωρ όμως είναι ένα όνομα που δηλώνει το πρόσωπο που δρα, που πράττει. Ρήμα είναι το λεγόμενο, αυτό που λέμε –  θα αποδίδαμε λοιπόν το ρήμα με τη λέξη ‘φράση’ .

ΤΟ ρήμα είναι μια φράση. Και ως φράση μπορεί να συγκροτεί αυτόνομη, ανεξάρτητη πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχω’ είναι μια πρόταση, η λέξη όμως ‘ρήμα’ δεν είναι πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχεις’ είναι επίσης πρόταση. Είναι προτάσεις όχι γιατί εννοείται το ‘εγώ’ (εγώ τρέχω) και το ‘εσύ’ (εσύ τρέχεις) αλλά γιατί το εγώ και το εσύ υπάρχουν μέσα στη μορφή τρέχω και τρέχεις: είναι οι προσωπικές καταλήξεις -ω (=εγώ) και -εις (εσύ). Άρα λοιπόν, το ρήμα είναι φράση, είναι πρόταση διότι είναι σύνθεση ενός θέματος που δηλώνει ενέργεια ή κατάσταση και μιας προσωπικής κατάληξης.

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι το ρήμα προέκυψε ως αποτέλεσμα σύνθεσης δυο ανεξάρτητων λέξεων. Το ρήμα φημί  (ισχυρίζομαι), λόγου χάριν, προέρχεται από δύο αυτόνομες λέξεις *φη και *μι: ‘υποστηρίζω, διατείνομαι, λέω με έμφαση’  –  ΄εγώ’. Κατά τον ίδιο τρόπο και το ρήμα ειμί είναι αποτέλεσμα σύνθεσης μετά την οποία οι λέξεις που το συγκρότησαν έχασαν την αυτονομία τους –  και έτσι προήλθε η κλίση και οι κλιτικές λεγόμενες γλώσσες. Η προσωπική κατάληξη είναι  -μι (=εγώ). Αυτό το εἰ –  τi είναι, τι σημαίνει, ποια ήταν η αρχική του σημασία;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΘΑ έγραφα σήμερα για την εγκυμοσύνη του ανθρώπινου θηλυκού  και πώς συνέβαλε στην ενίσχυση του ζωντανού κομμουνισμού αλλά αντ΄ αυτού θα κάνω μια σύντομη παράκαμψη, πριν επανέλθω, και θα εξετάσω από ετυμολογικής έποψης τις αρχαίες ελληνικές λέξεις ολίγος και αγάπη για να εντοπίσουμε τις αρχικές τους σημασίες. Αφορμή για αυτή την παράκαμψη είναι η άποψη ενός  φιλοσόφου, του Νίτσε,  ότι η εγκυμοσύνη είναι αρρώστια. Θα παραθέσω το σχετικό εδάφιο μόνο και μόνο για να μην παρεξηγηθώ, ότι δηλαδή αποσπώ μια πρόταση και την μεταχειρίζομαι κατά βούληση:  μόνον η άσχημη συνείδηση, μόνο η θέληση για κακομεταχείριση του εαυτού παρέχει την προϋπόθεση για την αξία του μη εγωισμού.  Η  άσχημη συνείδηση είναι αρρώστια, δεν χωράει αμφιβολία γι΄ αυτό, αλλά μια αρρώστια σαν την εγκυμοσύνη. (Γενεαλογία της ηθικής, σελ. 127,  εκδ. Πανοπτικόν, μετ. Ζήσης Σαρίκας).

ΥΠΟΝΟΕΙΤΑΙ ότι η αρρώστια είναι αδυναμία, αρρώστια και αδυναμία είναι ελαττώματα. Η ίδια η λέξη ελάττωμα σημαίνει αδυναμία. Η λέξη ελάττωμα εμφανίστηκε κατά τον τέταρτο π. Χ. αιώνα, η αρχαιότερη μαρτυρία εντοπίζεται στον Δημοσθένη, και δηλώνει μια κατάσταση κατά την οποία κάποιος χάνει δύναμη ή ισχύ σε σχέση με κάποιον άλλον, καταγράφει μείωση ισχύος· άλλως, η μειονεκτική θέση, το μειονέκτημα (: να έχεις λιγότερα). Η προέλευσή της είναι σαφής: από το επίθετο συγκριτικού βαθμού ελλάττων (ελλάσσων), παραθετικό του επιθέτου ελαχύς, το οποίο όμως εξέπνευσε πριν τον 7ο π. Χ. αιώνα. Εκλαμβάνεται ως παραθετικό του επιθέτου ολίγος, οπότε η συσχέτισή του με τη λέξη ελάττωμα είναι ευνόητη.

ΤΟ επίθετο ολίγος είναι μια αρχαιότατη λέξη, η σημασία της οποίας όμως δεν άλλαξε μέχρι τις μέρες μας (λίγος και ολίγος). Τί γίνεται όταν σε μια κοινωνία επικρατεί το λίγο κι αυτό το λίγο δεν μπορεί παρά να είναι η τροφή;  Μου διέφυγε: παρέβλεψα τον χαρακτηρισμό ποιμενική (κοινωνία). Διότι, όπως γνωρίζουμε, φίλες και φίλοι, οι ποιμενικές κοινωνίες ζούσαν μέσα στην ένδεια και τη σπάνη, όταν δεν υπήρχαν πια διαθέσιμα βοσκοτόπια, λειμώνες, λιβάδια για να φάνε τα ζώα χόρτα, για να φάνε οι άνθρωποι κρέας. Η έλλειψη αυτή, και του χώρου (στενός/στόνος! στενοχωρία > στενοχώρια!) και της τροφής, έχει καταγραφεί στη γλώσσα με τρόπο πολύ σαφή, όπως θα δούμε παρακάτω.

Continue reading →