φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΦΙΛΕΣ και φίλοι ενδιαφέρονται τα μάλα για τα σημειώματα που το αντικείμενό τους είναι η Γραμματική (Φωνητική, Συντακτικό, Σημασιολογία) της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, από την οποία προήλθε η νέα ελληνική, και σπεύδω με ευχαρίστηση να ανταποκριθώ στη φιλομάθειά τους. Σήμερα θα ασχοληθούμε με την ιστορία του ε μακρού, και όχι μόνο,  διότι οι αρχαίοι Έλληνες έδειχναν μια προτίμηση, έναν έρωτα θα έλεγα,  προς αυτό, και προς το ο μακρό (ω), όπως θα δούμε στη συνέχεια, και θα τολμήσουμε να διατυπώσουμε μια εικασία γι΄ αυτή την προτίμηση. Κάποιος ομηριστής παρατήρησε ότι η Ιλιάδα έχει μια έφεση προς το ε μακρό (η) –  με παρακίνησε και την μελετήσω και επιβεβαίωσα την παρατήρησή του. Θα έπρεπε να λέμε θανατοφόρος αλλά λέμε θανατηφόρος –  έτσι δεν είναι; Τα αυτιά του αρχαίου Έλληνα δεν άντεχαν πέντε βραχέα συνεχόμενα φωνήεντα! Το θέμα είναι εξειδικευμένο χωρίς όμως να είναι και περίπλοκο, πολύπλοκο ή δυσνόητο. Είναι υλικό από μια Ιστορική Γραμματική της αρχαίας ελληνικής που συντάσσω, όπου θα διαβάσετε πολλά και ενδιαφέροντα καινοφανή πορίσματα της έρευνας.

ΣΗΜΕΡΑ γράφουμε η πηγή αλλά προφέρουμε ι πιγί. Οι αρχαίοι Έλληνες πρόφεραν hεε πεεγέέ –  γράφω το ε μακρό ως εε για να δείξω πως προφερόταν: η προφορά του διαρκούσε πιο πολύ από ότι το ε βραχύ, γι αυτό και λέγεται ε μακρό. To h ήταν ένας ήχος που χάθηκε και προφερόταν   όπως το h στην αγγλική λέξη home. Για να δηλώσουν την ύπαρξή του χρησιμοποίησαν το σύμβολο της δασείας. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες το ε μακρό μετεξελίχθηκε σε ι βραχύ –  όλα τα μακρά φωνήεντα μετεξελίχθηκαν σε βραχέα. Κι έτσι η hεε πεεγεέ έγινε ι πιγί. Εμείς όμως, αν και η προφορά άλλαξε,  διατηρήσαμε την γραφή και προφέρουμε το η (ε μακρό)  ως ι, όχι ως εε και έτσι προέκυψε η ιστορική ορθογραφία.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

 

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την κλίση των ουσιαστικών που λήγουν σε-εύς στην ονομαστική, σε -έως της γενική. Ο φονεύς, του φονέως· ο τομεύς, του τομέως· ο βασιλεύς, του βασιλέως. Είναι πάρα πολλά και είναι αρχαιότατα, αφού τα διαβάζουμε πολύ συχνά και στα κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων, γραμμένα πάνω στις πήλινες πινακίδες (Γραμμική Γραφή Β΄), τις οποίες έψησε η φωτιά που έκαψε τα ανάκτορα, και έτσι σώθηκαν, γύρω στα 1200 π.Χ.

ΠΡΙΝ όμως ασχοληθούμε με την κλίση αυτών των ουσιαστικών, θα ήταν πολύ κατατοπιστικό να πούμε μερικά πράγματα για την κλίση γενικά. Τα αρχαία ελληνικά ήταν μια κλιτική γλώσσα, όπως είναι και τα νέα ελληνικά. Όταν λέμε κλίση εννοούμε ότι μια λέξη σχηματίζει κάποιους τύπους, ο κάθε ένας από τους οποίους έχει μια διαφορετική σημασία. Ο φονεύς δηλώνει τον ένα φονιά, οι φονείς, ονομαστική πληθυντικού, δηλώνει τους πολλούς φονιάδες. Δεν έχει όμως μόνο μια σημασία ο κάθε τύπος αλλά δηλώνει και μια συντακτική θέση. Ο φονεύς ή οι φονεῖς, ονομαστική, δεν μπορεί παρά να είναι το υποκείμενο ενός ρήματος αλλά η λέξη τον φονέα, αιτιατική ενικού, δεν μπορεί παρά να είναι ή αντικείμενο ρήματος (ή απαρεμφάτου) ή υποκείμενο απαρεμφάτου, όταν δεν είναι το ίδιο υποκείμενο με αυτό  ρήματος. Ο φονεύς είδε. Είδον τον φονέα. Είδον τον φονέα εις φυγήν τραπέσθαι, Τον φονέα, υποκείμενο στο απαρέμφατο τραπέσθαι, είδον εγώ.

ΟΙ λέξεις που κλίνονται είναι τα ονόματα και τα ρήματα. Τα ονόματα διακρίνονται σε ουσιαστικά και επίθετα. Έχουμε και τα αριθμητικά και τις αντωνυμίες αλλά αυτά κλίνονται κυρίως ως επίθετα. Έχουμε λοιπόν την ονοματική κλίση και την ρηματική κλίση. Η κλίση προήλθε από την συνένωση, από τη σύνδεση αυτόνομων λέξεων που έχασαν την αυτονομία τους. Το ρήμα φημί προήλθε από τη φράση *φη  *μι , λέω, υποστηρίζω, διατείνομαι (φη [φήμη!]) – εγώ (μι). Το ρήμα λοιπόν ήταν φράση που ενώθηκε σε μία λέξη, και το φη και το μι έχασαν την αυτονομία τους. Το ίδιο έγινε και με τα ονόματα, τα οποία κι αυτά ήταν φράσεις, ονοματικές φράσεις. Η λέξη ρήτωρ προήλθε από τη σύνδεση των αυτόνομων λέξεων, μορφημάτων *ρη και τορ (στην ονομαστική έγινε τωρ, και μια άλλη μέρα θα δούμε γιατί), όπου το ρη σημαίνει ομιλία, ομιλώ (ρήση, ρητός!) και το τορ αυτόν που ενεργεί αλλά όχι συχνά. Εάν θέλουμε να δηλώσουμε κάποιον που μιλάει συχνά δημοσίως τότε θα πούμε ρητήρ ( παρομοίως και σώτωρ και σωτήρ – ο σώτωρ είναι αυτός που μας έσωσε μια φορά, ο σωτήρ είναι αυτός που μας σώζει συχνά) Η λέξη ρήτορες προήλθε από τη φράση *ρη *τορ *ες, όπου το ες δηλώνει πλήθος έμψυχων όντων.  Να θυμόμαστε ότι η κλίση, οι κλιτικοί τύποι προήλθαν από την συνένωση είτε ρηματικής είτε ονοματικής φράσης, που έγινε λέξη, ιδιαίτερος τύπος.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με το ρήμα εἰμί. Πριν από αυτό όμως θα ασχοληθούμε με τον όρο ρήμα. Τι είναι το ρήμα; Έχουμε μάθει ότι είναι ένα μέρος του λόγου, ένα από τα δέκα μέρη του λόγου. Πολύ ωραία. Η λέξη ρήμα είναι μια αρχαία ελληνική λέξη και γραφόταν  ῥῆμα, με δασεία στο ρ –  το γιατί έβαζαν δασεία στο ρ θα το εξετάσουμε ένα άλλο πρωινό. Πώς θα την μεταφράζαμε στη νέα ελληνική; Το ρήμα είναι ένα όνομα που δηλώνει το αποτέλεσμα μιας πράξης, ο ρήτωρ όμως είναι ένα όνομα που δηλώνει το πρόσωπο που δρα, που πράττει. Ρήμα είναι το λεγόμενο, αυτό που λέμε –  θα αποδίδαμε λοιπόν το ρήμα με τη λέξη ‘φράση’ .

ΤΟ ρήμα είναι μια φράση. Και ως φράση μπορεί να συγκροτεί αυτόνομη, ανεξάρτητη πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχω’ είναι μια πρόταση, η λέξη όμως ‘ρήμα’ δεν είναι πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχεις’ είναι επίσης πρόταση. Είναι προτάσεις όχι γιατί εννοείται το ‘εγώ’ (εγώ τρέχω) και το ‘εσύ’ (εσύ τρέχεις) αλλά γιατί το εγώ και το εσύ υπάρχουν μέσα στη μορφή τρέχω και τρέχεις: είναι οι προσωπικές καταλήξεις -ω (=εγώ) και -εις (εσύ). Άρα λοιπόν, το ρήμα είναι φράση, είναι πρόταση διότι είναι σύνθεση ενός θέματος που δηλώνει ενέργεια ή κατάσταση και μιας προσωπικής κατάληξης.

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι το ρήμα προέκυψε ως αποτέλεσμα σύνθεσης δυο ανεξάρτητων λέξεων. Το ρήμα φημί  (ισχυρίζομαι), λόγου χάριν, προέρχεται από δύο αυτόνομες λέξεις *φη και *μι: ‘υποστηρίζω, διατείνομαι, λέω με έμφαση’  –  ΄εγώ’. Κατά τον ίδιο τρόπο και το ρήμα ειμί είναι αποτέλεσμα σύνθεσης μετά την οποία οι λέξεις που το συγκρότησαν έχασαν την αυτονομία τους –  και έτσι προήλθε η κλίση και οι κλιτικές λεγόμενες γλώσσες. Η προσωπική κατάληξη είναι  -μι (=εγώ). Αυτό το εἰ –  τi είναι, τι σημαίνει, ποια ήταν η αρχική του σημασία;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΘΑ έγραφα σήμερα για την εγκυμοσύνη του ανθρώπινου θηλυκού  και πώς συνέβαλε στην ενίσχυση του ζωντανού κομμουνισμού αλλά αντ΄ αυτού θα κάνω μια σύντομη παράκαμψη, πριν επανέλθω, και θα εξετάσω από ετυμολογικής έποψης τις αρχαίες ελληνικές λέξεις ολίγος και αγάπη για να εντοπίσουμε τις αρχικές τους σημασίες. Αφορμή για αυτή την παράκαμψη είναι η άποψη ενός  φιλοσόφου, του Νίτσε,  ότι η εγκυμοσύνη είναι αρρώστια. Θα παραθέσω το σχετικό εδάφιο μόνο και μόνο για να μην παρεξηγηθώ, ότι δηλαδή αποσπώ μια πρόταση και την μεταχειρίζομαι κατά βούληση:  μόνον η άσχημη συνείδηση, μόνο η θέληση για κακομεταχείριση του εαυτού παρέχει την προϋπόθεση για την αξία του μη εγωισμού.  Η  άσχημη συνείδηση είναι αρρώστια, δεν χωράει αμφιβολία γι΄ αυτό, αλλά μια αρρώστια σαν την εγκυμοσύνη. (Γενεαλογία της ηθικής, σελ. 127,  εκδ. Πανοπτικόν, μετ. Ζήσης Σαρίκας).

ΥΠΟΝΟΕΙΤΑΙ ότι η αρρώστια είναι αδυναμία, αρρώστια και αδυναμία είναι ελαττώματα. Η ίδια η λέξη ελάττωμα σημαίνει αδυναμία. Η λέξη ελάττωμα εμφανίστηκε κατά τον τέταρτο π. Χ. αιώνα, η αρχαιότερη μαρτυρία εντοπίζεται στον Δημοσθένη, και δηλώνει μια κατάσταση κατά την οποία κάποιος χάνει δύναμη ή ισχύ σε σχέση με κάποιον άλλον, καταγράφει μείωση ισχύος· άλλως, η μειονεκτική θέση, το μειονέκτημα (: να έχεις λιγότερα). Η προέλευσή της είναι σαφής: από το επίθετο συγκριτικού βαθμού ελλάττων (ελλάσσων), παραθετικό του επιθέτου ελαχύς, το οποίο όμως εξέπνευσε πριν τον 7ο π. Χ. αιώνα. Εκλαμβάνεται ως παραθετικό του επιθέτου ολίγος, οπότε η συσχέτισή του με τη λέξη ελάττωμα είναι ευνόητη.

ΤΟ επίθετο ολίγος είναι μια αρχαιότατη λέξη, η σημασία της οποίας όμως δεν άλλαξε μέχρι τις μέρες μας (λίγος και ολίγος). Τί γίνεται όταν σε μια κοινωνία επικρατεί το λίγο κι αυτό το λίγο δεν μπορεί παρά να είναι η τροφή;  Μου διέφυγε: παρέβλεψα τον χαρακτηρισμό ποιμενική (κοινωνία). Διότι, όπως γνωρίζουμε, φίλες και φίλοι, οι ποιμενικές κοινωνίες ζούσαν μέσα στην ένδεια και τη σπάνη, όταν δεν υπήρχαν πια διαθέσιμα βοσκοτόπια, λειμώνες, λιβάδια για να φάνε τα ζώα χόρτα, για να φάνε οι άνθρωποι κρέας. Η έλλειψη αυτή, και του χώρου (στενός/στόνος! στενοχωρία > στενοχώρια!) και της τροφής, έχει καταγραφεί στη γλώσσα με τρόπο πολύ σαφή, όπως θα δούμε παρακάτω.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η προέλευση του επιθέτου σωστός και η σημασιολογική του εξέλιξη παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον κι αυτό είναι το κίνητρο που μας παρωθεί να ασχοληθούμε με αυτό. Το επίθετο σωστός δεν είναι αρχαιοελληνική λέξη – πλάστηκε τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Αντικατέστησε πλήρως το αρχαιοελληνικό επίθετο που είχε την ίδια ακριβώς σημασία: ο σῶς, η σῶς, το σῶν και δηλώνει τον ακέραιο, αυτόν που δεν έχει υποστεί φθορά ή ζημιά – εξ ου και ο σω-τήρ, αυτός που σώζει, που διαφυλάττει την ακεραιότητα· και ο σώφρων και η σωφροσύνη – θα δούμε παρακάτω τι σημαίνουν ακριβώς .   Στους νεώτερους χρόνους απέκτησε τη σημασία της συμφωνίας με κανόνες και πρότυπα, της ορθότητας και του δικαίου: σωστός!  Αναγνωρίζουμε λοιπόν το αρχαιοελληνικό επίθετο σῶς·  το -τός ενδέχεται να είναι ή αναφορικό, αυτός ο οποίος δεν έχει υποστεί βλάβη, αυτός που παραμένει ακέραιος, ή δυνητικό:αυτός ο οποίος μπορεί να διατηρηθεί ακέραιος (πρβλ. διαβατός) – μάλλον το πρώτο.

ΑΠΟ το επίθετο σῶς παράχθηκε, στην αρχαία Αθήνα,  άλλο ένα, ο σῶος. Λέμε:σώος και αβλαβής – αλλά δεν λέμε σωστός και αβλαβής. Το επίθετο σώος διατηρεί μέχρι σήμερα την αρχαιοελληνική σημασία, το σωστός όχι. Πώς όμως απέκτησε τη σημασία της συμφωνίας με τον κανόνα, με το πρότυπο; Ποιος να ήταν ο αρχικός κανόνας, το αρχικό πρότυπο;

ΘΑ πρέπει να πάμε πολύ πίσω στον χρόνο για να μπορέσουμε να διατυπώσουμε την απάντηση. Διαβάζουμε στην Ιλιάδα (Φ 462) το επίθετο (τον) σαόφρονα (σαόφρων)  και το συγκριτικού βαθμού επίθετο σαώτερος (Α 32). Διαβάζουμε επίσης αρκετές φορές (27)και το ρήμα σαόω (σάω, σάωσον, σαωθηναι και άλλα), από το οποίο προήλθε το σώζω. Είναι σαφές ότι το επίθετο θα ήταν ο σάος αλλά με αυτή τη μορφή δεν το διαβάζουμε. Διαβάζουμε όμως το επίθετο σόος, το οποίο είναι επινόηση των ποιητών. Η μορφή σάος προέρχεται από το σάFος, σά-Fος. Αυτό το Fos, αναφορικό, θα το συναντήσουμε και στις λέξεις κόρFoς (>κούρος και κόρος), μόνFος (μόνος και μοῡνος), ξένFος (ξένος και ξεῑνος) και άλλα πολλά. σάFος είναι αυτός ο οποίος σα-, αυτός ο οποίος δεν έχει υποστεί βλάβη, ο ακέραιος σωματικά. Πού, γιατί δεν έχει υποστεί βλάβη;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στους εφήβους και τις έφηβες έχει υποκαταστήσει το ξύλο με τη βέργα. Θα δυσφορήσετε μάλλον με αυτή τη διαπίστωση, θα τη θεωρήσετε άλλη μια υπερβολή. Δε πειράζει. Όσοι και όσες δεν μας ενδιέφεραν τα αρχαία ελληνικά, δεν υποφέραμε, καθόλου, περνούσαμε πολύ καλά, τέλεια, μάθαμε και γνωρίζουμε πολύ καλά αρχαία ελληνικά. Ανοίγουμε τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλην και διαβάζουμε σαν να διαβάζουμε εφημερίδα. Τόσο  εύκολα, χαρούμενα και γρήγορα τα μάθαμε, τόσο καλά τα γνωρίζουμε.

ΘΑ σταματήσω τον σαρκασμό και  θα κυριολεκτήσω: για να μάθουμε αρχαία ελληνικά πρέπει τα κωλομέρια μας να βγάλουν κάλους. Κι επειδή δεν έχουν βγάλει, δεν γνωρίζουμε αρχαία ελληνικά και πολύ καλά κάνουμε. Τα αρχαία ελληνικά τα μαθαίνει αυτός που τα χρειάζεται και τα χρειάζεται γιατί του αρέσει το αντικείμενό του. Αν θέλει να γίνει ιστορικός της αρχαίας ελληνική κοινωνίας, θα μάθει – αν θέλει να γίνει θεατρολόγος, θα μάθει. Για τους λοιπούς και τις λοιπές είναι περιττά.

ΣΗΜΕΡΑ θα κλίνουμε τα ονόματα (ουσιαστικά) του τίτλου του σημερινού σημειώματος. Θα πούμε κάποια πράγματα και θα καταλήξουμε σε κάποια πορίσματα που θα σας καταπλήξουν, μα την Παναγία, σας το υπόσχομαι. Δεν θα τα βρείτε σε σχολικές Γραμματικές, δεν θα σας τα διδάξουν στο Πανεπιστήμιο, ναι, ναι. Και είμαι βέβαιος ότι λίγοι και λίγες θα διαβάσουν το προκείμενο σημείωμα, μακάρι να κάνω λάθος, αλλά αυτό δεν θα με αποθαρρύνει να το γράψω.

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλημέρα

    Λίγες μόνο, ελάχιστες, λέξεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας έχουν σήμερα τη σημασία που είχαν το 900 και το 600 π. Χ. Οι περισσότερες βλέπουν τα ραδίκια ανάποδα, είναι θαμμένες στο νεκροταφείο των λέξεων· αρκετές όμως,  ενώ διατηρούν την ίδια μορφή, έχουν αλλάξει σημασία. Στη περίπτωση αυτή όταν τις διαβάσουμε νομίζουμε ότι έχουν την σημερινή σημασία με αποτέλεσμα να νομίζουμε ότι κατανοούμε το κείμενο αλλά δεν το κατανοούμε, το κακοποιούμε. Μεταφραστική παρενόχληση, κακοποίηση. Δικαιολογημένη.

    Στον δεύτερο στίχο της Οδύσσειας διαβάζουμε τη φράση Τροίης ιερόν πτολίεθρον και ο φίλος Φιλίστωρ αναρωτιέται:

Γιατί η Τροία αποκαλείται ιερή; Αναφέρεται κάποια άλλη πόλη ως ιερή και, αν όχι, σε τι ακριβώς έγκειται η ιερότητα της Τροίας;

   Πολύ δικαιολογημένα ο Φιλίστωρ θεωρεί ότι το επίθετο ιερός δεν μπορεί παρά να σημαίνει ό,τι και σήμερα: που έχει σχέση με το θείο,  που είναι αφιερωμένος στο θείο ή προορίζεται για τη λατρεία του θείου, που αναφέρεται στο θείο. Και όμως!  Το επίθετο ιερός δεν έχει αυτή τη σημασία στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια!  Αρχίζει να την αποκτά αλλά είμαστε τόσο στην αρχή που η σημασιολογική αυτή χροιά μόλις που διακρίνεται, σε πολύ λίγα από τα πολλά σημεία που το επίθετο απαντάται και θα δούμε πως την απέκτησε. Τι σημαίνει λοιπόν Τροίης ιερόν πτολίεθρον, τι σημαίνει το επίθετο ιερός στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια; Με αυτό το ζήτημα θα ασχοληθούμε σήμερα, αφήνοντας στην άκρη προς το παρόν τις πορνοποδοσφαιρικές μας ενασχολήσεις. Πριν συνεχίσουμε ας διευκρινίσουμε ότι δεν χαρακτηρίζεται η Τροία ιερή, το άστυ δηλαδή, το ενδιαίτημα των κατοίκων,  αλλά το πτολίεθρόν της, η πόλις, η πτόλις (>πτολίεθρον), η ακρόπολις, το φρούριό της, το καλά οχυρωμένο απόκρημνο ύψωμα της Τροίας, το οποίο φέρει το όνομα η Ίλιος (και όχι το Ίλιον). Ανοίγω τα Ευρετήρια των λέξεων (Indices) της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και βλέπω ότι δυο φορές ( λ 86  ρ 293) στην Οδύσσεια διαβάζουμε τον λογότυπο εις Ίλιον ιρήν. Πέντε φορές στην Ιλιάδα τον λογότυπο Ίλιος ιρή, τρεις φορές Ιλίου ιρής και 14 φορές (προτί, εις) Ίλιον ιρήν.  Το επίθετο ιερός εμφανίζεται και με την μορφή ιρός και θα δούμε παρακάτω γιατί.

 

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

  Άνδρας, άντρας (<ανήρ) σημαίνει άνδρας, άντρας, το ανθρώπινο αρσενικό, τί άλλο να σημαίνει;  Όχι, φίλες και φίλοι, όχι. Ακόμα και η λέξη, ουσιαστικοποιημένο επίθετο,  το αρσενικό, ο άρρην, το άρρεν (φύλο), σημαίνει ‘ αυτός που χύνει (σπέρμα)’ , θα ασχοληθούμε όμως μια άλλη μέρα με αυτη τη λέξη διεξοδικά . Όταν πλάστηκε η λέξη ανήρ, πριν πολλές χιλιάδες χρόνια ασφαλώς και δήλωνε και συνεχίζει να δηλώνει τον  άντρα αλλά άλλο η δήλωση κι άλλο η σημασία. Σήμερα, είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε την αρχική της σημασία και θα το κάνουμε. Επί του θέματος υπάρχει γενική ομοφωνία, αν και πολλές πτυχές του ζητήματος παραμένουν υπό εξέταση, οπότε δεν έχω να προσθέσω κάτι που δεν έχει επισημανσθεί και μελετηθεί –  θα στρέψω όμως την προσοχή μου σε κάποιες πτυχές του ζητήματος που δεν έχουν  συσχετισθεί με την υπό εξέταση λέξη.

   Η λέξη ανήρ είναι σύνθετη λέξη.

 

Continue reading →