φθίσει σε τό σόν μένος

(η ισχύς σου, η γενναιότητά σου,  θα σε σε καταστρέψει)

Ζ 407

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ πρώτο λογοτεχνικό (το λέμε εμείς σήμερα) κείμενο του δυτικού πολιτισμού είναι η Ιλιάς (ποίησις) – κι αρχίζει με τη λέξη μήνιν, που είναι και η πρώτη λέξη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (οργή, τσαντίλα, θυμός).  Ο ποιητής/συνθέτης/αφηγητής της προσάπτει τον χαρακτηρισμό ουλομένην (Α2): θα ευχόμασταν να  είχε χαθεί (η οργή),  να μην υπήρχε, διότι προκαλεί πολλά δεινά στην κοινότητα, υπονομεύει το γενικό συμφέρον, μειώνει την ισχύ του συνόλου. Πολλοί και πολλές, μεταξύ των οποίων κι εγώ, θεωρούν ότι είναι το σημαντικότερο, το σπουδαιότερο κείμενο του πολιτισμού μας. Γιατί όμως; Έχουν διατυπωθεί πολλές απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα, με τις οποίες συμφωνώ, αλλά τις βρίσκω ελλιπείς και ανεπαρκείς. Η Ιλιάδα συντέθηκε κατά τη διάρκεια της γένεσης του δυτικού πολιτισμού, κατά την αρχαϊκή εποχή (750-500 π. Χ.), κατά συνέπεια είναι μια πρώτης τάξης ιστορική πηγή για τις απαρχές του. Μας λέει πολλά (μετά από προσεκτική ανάγνωση και διεξοδική μελέτη βεβαίως)  όχι μόνο για τις πρώτες μέρες του πολιτισμού μας, για το παρελθόν,  αλλά και για το παρόν και για το μέλλον, μιας και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμά του παραμένει απαράλλακτο, αναλλοίωτο (πρόκειται για την επιθυμία αύξησης του πλούτου, της ισχύος και της φήμης).

ΔΕΝ επιδέχεται την παραμικρή αμφιβολία η επισήμανση ότι η Ιλιάδα ήταν πολύ δημοφιλής –  και τις πρώτες μέρες της σύνθεσής της και καθ΄ όλη τη διάρκεια του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, μέχρι τον 5ο και 6ο μ. Χ. αιώνα, πάνω από 1200 χρόνια. Στη συνέχεια, η ανάγνωση και η μελέτη της περιορίστηκε στους βυζαντινούς λόγιους, που την αντέγραφαν αδιαλείπτως και την σχολίαζαν για να γίνει κατανοητή,  κι από αυτούς, τον 15ο αιώνα, μεταβιβάστηκε στους  λόγιους της δυτικής Ευρώπης. Κι έτσι έφτασε και σε μας. Σήμερα είναι λίγοι και λίγες που την διαβάζουν και την μελετούν, το ενδιαφέρον όμως γι’  αυτό το κείμενο παραμένει αμείωτο. Είναι λίγοι και λίγες γιατί η κατανόησή της και η ερευνητική ανάγνωσή της προϋποθέτει μελέτη δεκαετιών, καθημερινή εργασία εφ΄ όρου ζωής- εάν κολλήσεις την ψώρα της Ιλιάδας, δεν θεραπεύεσαι ποτέ, με τίποτα. Κάθε χρόνο εκδίδονται και πολλές και ενδιαφέρουσες μελέτες και πολλά άρθρα σε φιλολογικά περιοδικά. Υπάρχει μια διεθνής ομηρική, και ειδικότερα ιλιαδική, κοινότητα αναγνωστών και μελετητών και νομίζω πως τα επόμενα χρόνια το ενδιαφέρον για την Ιλιάδα θα τονωθεί –  μιας και ζούμε τα αδιέξοδα και το τέλος, θα έλεγα του πολιτισμού μας.

Continue reading →

από τους The Independent Researchers

 

Ο ομηρικός Αχιλλέας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΑΣ προειδοποιώ ότι το κείμενο είναι πολύ μεγάλο (θα μπορούσε να γραφεί ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο) αλλά είμαι βέβαιος ότι όσοι και όσες θα κάνουν τον κόπο να το διαβάσουν θα το ρουφήξουν μέχρι την τελευταία γουλιά.

Ο τρωικός πόλεμος είναι ο πιο γνωστός πόλεμος του δυτικού πολιτισμού, μόνο που αυτός δεν έγινε. Εάν έγινε όπως μας τον αφηγείται η Ιλιάδα, τότε δεν έγινε: δεν θα μπορούσε να γίνει με αυτόν τον τρόπο. Σε αυτό το συμπέρασμα έχω καταλήξει και στο σημερινό σημείωμα θα εκθέσω τις σκέψεις μου και τα επιχειρήματά μου. Θα περπατήσουμε με πολύ προσεκτικά βήματα γιατί το έδαφος είναι βαλτώδες και δύσκολα βρίσκουμε σταθερά σημεία να πατήσουμε. Αυτά τα σταθερά σημεία προσπαθώ να βρω και πάνω τους να πατήσω.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η Ιλιάδα δεν μας αφηγείται τον Τρωικό πόλεμο, όπως νομίζουμε. Η δράση εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια του πολέμου, προς το τέλος του ένατου έτους ή στις αρχές του δέκατου. Μας αφηγείται ένα σύντομο επεισόδιο πενήντα και μίας (51) ημερών, από τις οποίες οι μέρες της δράσης είναι δέκα, από τις οποίες οι μέρες του πολέμου είναι τέσσερις, με την τρίτη να αρχίζει στο Λ 1 και να τελειώνει στον Σ 241 –  το ένα τρίτο της Ιλιάδας! Αν και δεν μας αφηγείται τον Τρωικό πόλεμο από την αρχή μέχρι το τέλος, ο αφηγητής αναφέρεται συχνά και σε παρελθοντικά γεγονότα και σε μελλοντικά:  γνωρίζουμε ότι την επόμενη χρονιά θα σκοτωθεί ο Αχιλλέας και η Τροία θα καταληφθεί από τους Αχαιούς. Στην ραψωδία Γ μας αφηγείται γεγονότα που θα έπρεπε να είχαν γίνει στο πρώτο έτος, όχι στο ένατο! Οι προύχοντες της Τροίας παρατηρούν τους Αχαιούς από το τείχος και καλούν  την Ελένη να τους πει ποιοι είναι οι αρχηγοί τους!  Ο αφηγητής εγκιβωτίζει γεγονότα του παρελθόντος και του μέλλοντος στο παρόν –  μια γνωστή αφηγηματική πρακτική .

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ και μελετώντας την Ιλιάδα διαπιστώνουμε ότι ο αφηγητής καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια για να συνδέσει το επεισόδιο της οργής του Αχιλλέα με τον Τρωικό πόλεμο, να το παρουσιάσει ως επεισόδιο αυτού του πολέμου. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το κείμενο αυτό δεν θα έπρεπε να το λέμε Ιλιάδα, μιας και δεν περιγράφει τον Τρωικό Πόλεμο, αλλά Αχιληΐδα. Μήπως η Αχιληΐδα κάποτε δεν είχε καμιά σχέση με τον Τρωικό πόλεμο; Εάν είναι έτσι, κατά τη διάρκεια ποιου πολέμου και πότε ο Αχιλλέας οργίστηκε με τον αρχηγό του γιατί τον αδίκησε, τον πρόσβαλε, αποσύρθηκε από τον πόλεμο, σκοτώθηκε ο φίλος του και πήρε εκδίκηση σκοτώνοντας τον φονιά του;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΣ κάνουμε ένα υποθετικό πείραμα. Διαβάζουμε τους Χωριάτες του Μπαλζάκ και κάποια στιγμή αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό που διαβάζουμε τώρα δεν είναι Μπαλζάκ αλλά κάτι άλλο –  είναι Τζόις, εάν έχουμε διαβάσει. Εάν όχι, δεν θα ξέρουμε τι είναι αλλά θα είμαστε βέβαιοι ότι Μπαλζάκ δεν είναι. Αναγνωρίζουμε τους συγγραφείς από το ύφος τους, από τον τρόπο γραφής τους.

ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ την Ιλιάδα, έχουμε διαβάσει και την Οδύσσεια, και πολύ συχνά αντιλαμβανόμαστε ότι κάτι δεν πάει καλά. Και αναρωτιόμαστε: είναι δυνατόν η Ι, η Π και η Τ να έχουν συντεθεί από το ίδιο πρόσωπο; Η Ι είναι αριστουργηματική αλλά δεν είναι ηρωική ποίηση, είναι περισσότερο τραγωδία. Η Π είναι αριστουργηματική και είναι γνήσια ηρωική ποίηση. Η Τ είναι ένα έκτρωμα και θα ήταν καλύτερα να μην υπήρχε, με κριτήριο την καλλιτεχνική της αξία –  υπάρχει όμως και είναι πολύ σημαντική, ως προς την όλη δομή της Ιλιάδας.

ΜΑ, θα αναρωτηθεί κάποιος, δεν θα μπορούσε η Ι και η Π να έχει συντεθεί από το ίδιο πρόσωπο; Όχι, δεν θα μπορούσε. Γιατί κάποιος που συνθέτει ηρωική ποίηση να συνθέσει κάτι που δεν είναι ηρωική ποίηση αλλά έχει στοιχεία τραγωδίας, όπως και η Α; Η ηρωική ποίηση είναι πολεμική ποίηση, είναι εξύμνηση πολεμικών άθλων των ηρώων, όπως είναι το μεγαλύτερο μέρος της Ιλιάδας.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε μια πολύ χαρακτηριστική λεπτομέρεια του κειμένου της Ιλιάδας, τόσο χαρακτηριστική που θα μπορούσαμε να την εκλάβουμε ως ατύχημα. Για να κατανοήσουμε πόσο σημαντική είναι θα πρέπει πρώτα να δούμε τους δύο τρόπους ανάγνωσης της Ιλιάδας.

ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ την Ιλιάδα, το πρωτότυπο ή μεταφρασμένη, ως σύγχρονη ποίηση, λέξη προς λέξη. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος τρόπος: να τη διαβάσουμε έχοντας κατά νου ότι το δομικό υλικό της δεν είναι η λέξη αλλά η στερεότυπη φράση, ο λογότυπος, η formula. Θα παραθέσω τρία πολύ σύντομα παραδείγματα. Όταν διαβάζουμε πάρα πολλές φορές πόδας ωκύς Αχιλλεύς ή βοήν αγαθός Μενέλαος ή νεφεληγηρέτα Ζεύς δεν διαβάζουμε τρεις ή δύο λέξεις αλλά μία στερεότυπη φράση. Για να διαβάσουμε όμως με αυτόν τον τρόπο την Ιλιάδα πρέπει να μελετήσουμε διεξοδικά τους λογότυπους, που δεν είναι λίγοι, είναι πολλές εκατοντάδες. Το πράγμα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο εάν λάβουμε υπόψει μας ότι ένας πολύ μεγάλος αριθμός λογοτύπων προσαρμόζεται στις ανάγκες της αφήγησης και αλλοιώνεται.  Η προσαρμογή αυτή δεν είναι παραδοσιακή τεχνική της ηρωικής ποιητικής αφήγησης, του έπους. Υπάρχουν λογότυποι, όπως αυτοί που παρέθεσα πιο πάνω, που δεν έχουν υποστεί αλλαγές.  Σήμερα θα ασχοληθούμε με έναν λογότυπο που υπέστη τόσο μεγάλη αλλαγή που εγείρει πάρα πολλά και σημαντικά ερωτηματικά. Εάν απαντήσουμε σε αυτά, θα σχηματίσουμε μια πολύ ευκρινή εικόνα αφενός του του τρόπου σύνθεσης της Ιλιάδας και αφετέρου της παρακμής της ηρωικής ποίησης και της μετάβασης από το έπος στην τραγωδία.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία είναι ένας στοχασμός του Κυρίου γαιοκτήμονα δουλοκτήτη πάνω στην Κυριαρχία επί της Φύσης και επί του Ανθρώπου, όπου ο άνθρωπος είναι αφενός ο άλλος Κύριος και αφετέρου ο Υποτελής – αυτή είναι η κεντρική ιδέα της μελέτης Κυριαρχία και Φιλοσοφία: εισαγωγή στην Ιστορία της Φιλοσοφίας του δυτικού Κυρίου. Ο στοχασμός εμφανίστηκε κατά το τέλος μιας διαδικασίας ενός και μισού αιώνα περίπου (750-600), ο πυρήνας της οποίας ήταν η εγκατάλειψη της προσωποποίησης φυσικών και κοινωνικών φαινομένων, διαδικασιών και σχέσεων, με άλλα λόγια του ανθρωπομορφισμού. Κι ενώ υπάρχει συμφωνία περί αυτής της διαδικασίας, δεν έχουν κατανοηθεί οι αιτίες αυτής της εγκατάλειψης.

Η εποχή της προσωποποίησης, του ανθρωπομορφισμού, η εποχή του μύθου, ήταν μια περίοδος διατύπωσης επιθυμιών του ήρωα ποιμένα πολεμιστή. Οι επιθυμίες αυτές καταγράφονται στον μύθο. Ταυτόχρονα, ο μύθος καταγράφει και τη λατρεία της Ισχύος της Φύσης – ο Κύριος πριν αρχίσει να στοχάζεται από της Κυριαρχίας επιθυμούσε την Ισχύ και την απεριόριστη αύξησή της και λάτρευε κάθε εκδήλωση της Ισχύος που έβλεπε και παρατηρούσε.

Continue reading →