φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Εάν φτωχός στο Περού είναι αυτός που δεν έχει παπούτσια και στην Ελλάδα αυτός που δεν έχει αυτοκίνητο, ένας δικανικός λόγος του Ισοκράτη*, ο ‘Υπέρ αδυνάτου’, που γράφτηκε στα μέσα στου 4ου π. Χ. αιώνα, μας ενθαρρύνει να εικάσουμε ότι φτωχός στην Αθήνα εκείνη την εποχή ήταν αυτός που δεν είχε τουλάχιστον έναν δούλο. Ένας Αθηναίος πολίτης κατηγορεί κάποιον άλλον ότι δεν είναι αδύναμος και ότι κακώς παίρνει επίδομα απορίας. Ο κατηγορούμενος υπερασπίζεται τον εαυτό του και λέει ότι είναι τόσο φτωχός που δεν μπορεί να αγοράσει έναν δούλο για να τον φροντίζει. Δεν θα εκινείτο λοιπόν στη σφαίρα της εικοτολογίας εάν διαπιστώναμε ότι δεν θα υπήρχε σπίτι που να μην κατέχει τουλάχιστον έναν δούλο.
Η κατάσταση αυτή ήταν το αποτέλεσμα μιας μακραίωνης διαδικασίας που άρχισε κατά το τέλος της γεωμετρικής (750-700) και τις αρχές της αρχαϊκής εποχής (700-500). Μας επιτρέπεται λοιπόν να εικάσουμε ότι από το 750 μέχρι το 350 ο αριθμός των δούλων που χρησιμοποιούνταν στην παραγωγή, στις οικιακές εργασίες και στις δημόσιες υπηρεσίες αυξάνει διαρκώς. Είμαστε βέβαιοι ότι οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν δούλους ήταν οι ποιμένες που εγκατέλειψαν την εκτροφή των ζώων και στράφηκαν στην καλλιέργεια της γης, και έγιναν τελικά γαιοκτήμονες δουλοκτήτες. Είμαστε επίσης βέβαιοι ότι η δουλεία υπήρχε κατά την εποχή της επικράτησης του ποιμενικού τρόπου παραγωγής (υπομυκηναϊκή και γεωμετρική εποχή), τόσο σε λανθάνουσα μορφή (η κατάσταση των γυναικών) όσο και σε καθαρή, μόνο που οι δούλες ήταν πολύ περισσότερες από τους δούλους και αυτό οφείλεται στην ιδιομορφία του ποιμενικού τρόπου παραγωγής: η εκτροφή των ζώων απαιτεί λίγα εργατικά χέρια, η επεξεργασία όμως των προϊόντων και οι οικιακές εργασίες πολύ περισσότερα, εργασίες που τις έφερναν σε πέρας οι γυναίκες.
Και ενώ ο αριθμός των ανδρών δούλων αυξάνει διαρκώς από το 750 μέχρι το 350, ταυτόχρονα αυξάνει και η ποσότητα των νομισμάτων που κυκλοφορούν στις ελληνικές πόλεις. Δεν ξέρω τι κάνουν οι άλλοι αλλά εγώ δεν μπορώ να μην συσχετίσω αυτές τις δύο διαδικασίες. Δεν μπορεί αυτά τα δύο φαινόμενα να είναι άσχετα μεταξύ τους. Θα πρέπει λοιπόν να μελετήσουμε αυτά τα δύο φαινόμενα και να επιχειρήσουμε να τα συνδέσουμε. Πριν παραθέσω τα συμπεράσματα στα οποία έχω καταλήξει, θα ήθελα να στρέψω την προσοχή μου στο εξής ζήτημα: Γιατί οι γαιοκτήμονες και στη συνέχεια και άλλα κοινωνικά στρώματα στράφηκαν με τέτοια ζέση στην απόκτηση και χρήση των δούλων;