in Τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου, αδρομερές σκιαγράφημα δυο ιστοριών του ανθρώπινου γένους, το πρώτο δυτικό Κράτος

οι τρεις θεωρίες για την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ γιατί και πως κατέρρευσε ο μυκηναϊκός πολιτισμός παραμένει μυστήριο, και θα παραμένει για πολύ ακόμα ή και για πάντα: δεν υπάρχει και πιθανόν να μην υπάρξει μια γενικά, από κοινού αποδεκτή θεωρία – εννοώ υπόθεση, εικασία. Η δυσχέρεια που αντιμετωπίζουμε δεν εξηγείται μόνο με  την έλλειψη στοιχείων αλλά και με τον τρόπο που ερμηνεύουμε αυτά που διαθέτουμε: τα υλικά κατάλοιπα (αρχαιολογία), τα αρχεία των μυκηναϊκων διοικητικών κέντρων (πήλινες πινακίδες) και η προφορική παράδοση (ηρωική ποίηση και μυθολογία/θρησκεία).

ΟΤΑΝ λέμε κατάρρευση εννοούμε την  αδυναμία ενός πολιτισμού να αναπαραχθεί με τον τρόπο που αναπαράγονταν. Η κατάρρευση μπορεί να είναι σταδιακή ή σχετικά αιφνίδια, βίαιη ή μη. Δεν είμαστε και πολύ βέβαιοι ποια από αυτά τα ενδεχόμενα ισχύουν αλλά τα διαθέσιμα στοιχεία μας ωθούν να υποστηρίξουμε ότι η κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού ήταν βίαιη και μικρής διάρκειας – μετά άρχισε μια μακράς διάρκειας αποσύνθεση και μια επίσης μακράς διάρκειας μεταβατική περίοδος, κατά την οποία εμφανίσθηκαν τα πρώτα σπέρματα ενός νέου πολιτισμού. Για να κατανοήσουμε την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού θα πρέπει να σχηματίσουμε μια ευκρινή εικόνα του βασικού του χαρακτηριστικού, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο αναπαράγονταν. Φως στην κατανόηση της κατάρρευσης θα ρίξει και ο πολιτισμός που ακολούθησε· θα είναι όμως αμυδρό μιας και για αυτόν τον πολιτισμό δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή υπόθεση.

 

ΤΑ κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών κέντρων μας παρέχουν μια πολύτιμη βεβαιότητα σχετικά με τον τρόπο αναπαραγωγής του μυκηναϊκού πολιτισμού. Το πλουσιότερο αρχείο προέρχεται από το διοικητικό κέντρο του βασιλείου της Πύλου που η επικράτειά του συμπίπτει ακριβώς με τον σημερινό νομό Μεσσηνίας. Το αρχείο αυτό, ένας μεγάλος αριθμός πήλινων πινακίδων, βρίσκονταν στο ανάκτορο που βρήκαν οι αρχαιολόγοι στην τοποθεσία Άνω Εγκλιανός. Εκεί κοντά βρίσκονταν και η μυκηναϊκή Πύλος – μετέπειτα κτίστηκε εκεί όπου βρίσκεται σήμερα. Αρχεία βρέθηκαν και στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και τη Θήβα – κατά συνέπεια είμαστε βέβαιοι για την ύπαρξη άλλων τριών βασιλείων και πιθανότατα να υπήρχαν και άλλα. Είμαστε λοιπόν βέβαιοι ότι υπήρχαν πολλά ανεξάρτητα βασίλεια αλλά δεν είμαστε βέβαιοι για τις μεταξύ τους σχέσεις, αν και διαθέτουμε αρκετές πληροφορίες.

ΤΑ αρχεία μας δίνουν μια ευκρινή εικόνα της μυκηναϊκής κοινωνίας. Το ανάκτορο είναι ένας διοικητικός μηχανισμός που καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια τι παράγεται, τι θα παραχθεί, ποιον και τι φόρο πρέπει να παραδώσει στο ανάκτορο το τάδε πρόσωπο ή η δείνα κοινότητα, πόσο από αυτό τον φόρο κατέβαλε και πόσο οφείλει, που βρίσκονται οι δούλοι, πόσο χαλκό έχουν οι χαλκουργοί, πόση έκταση γης κατέχουν οι υποτελείς, ποια έπιπλα και σε ποια ποσότητα υπάρχουν στον ανάκτορο, πόσες ρόδες από άρματα υπάρχουν, πόσο λάδι θα δοθεί σε κάποιον χαλκουργό και άλλα πολλά, παρά πολλά. Η καταγραφή είναι τόσο λεπτομερής που μας αφήνει άφωνους. Είναι σαφές ότι οι επιτηρητές, οι αξιωματούχοι των ανακτόρων, οι γραφειοκράτες, επεδίωκαν να έχουν μια πλήρη εικόνα της κοινωνικής ζωής,  επεδίωκαν να μην ξεφεύγει τίποτα· είμαστε μάρτυρες μιας τόσο στενής παρακολούθησης, επιτήρησης  της κοινωνίας που μόνο με τη σημερινή κατάσταση μπορεί να συγκριθεί – σε μερικά σημεία είναι και αξεπέραστη! Δεν είναι του παρόντος να εξετάσουμε πως προέκυψε αυτός ο μηχανισμός επιτήρησης. Ο σκοπός της επιτήρησης, κυρίως της παραγωγής,  είναι σαφής: Τα ανάκτορα αποσπούν ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής υπό τη μορφή φόρου σε είδος (και, δευτερευόντως,  καταναγκαστικής εργασίας)· ένα μεγάλο μέρος αυτής της λείας κατακρατάται από τους αξιωματούχους και το υπόλοιπο διανέμεται σε ειδικευμένους τεχνίτες – ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας είναι ευρύτατος.

ΓΥΡΩ στο 1200 π. Χ. τα ανάκτορα αυτά καίγονται – είμαστε βέβαιοι γι΄ αυτό. Η φωτιά καταστρέφει τα κτήρια, ψήνει όμως και τις πήλινες πινακίδες και έτσι σώζονται. Είναι το αρχείο μόνο μιας χρονιάς, της χρονιάς που κάηκαν τα ανάκτορα. Δεν κρατούσαν αρχεία άλλων χρόνων – μόλις τελείωνε το διοικητικό έτος, τις στεγνωμένες στον ήλιο (ξεραμένες) πινακίδες την έκαναν πηλό, τις έκαναν και πάλι πινακίδες, όπου έγραφαν τις νέες πληροφορίες.

ΠΟΙΟΙ και γιατί έκαψαν τα ανάκτορα; Εάν απαντήσουμε σε αυτά τα δύο ερωτήματα, τότε θα μπορέσουμε να απαντήσουμε και στο σύνθετο ερώτημα γιατί και πως κατέρρευσε ο μυκηναϊκός πολιτισμός. Έχουν διατυπωθεί τρεις υποθέσεις, τις οποίες και παρουσιάζω ευθύς αμέσως, απλά και σύντομα.

Η θεωρία της εισβολής είναι η επικρατέστερη, με ποιο γνωστό υποστηρικτή τον Ντέσμπορο (V. R d’ A. Desborough). Την έχει αναπτύξει στα βιβλία του  The Last Mycenaeans and their Successors (1964) και The Greek Dark Ages (1972), το οποίο έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά (Οι ελληνικοί σκοτεινοί αιώνες, μετ. Στέφη Κόρτη-Κόντη, εκδ. Καρδαμίτσας, 1995). Ο Ντέσμπορο υποστηρίζει ότι ελληνόφωνοι εισβολείς από τη Δυτική Ελλάδα εισέβαλαν στα μυκηναϊκά βασίλεια της Φθιώτιδας, της Βοιωτίας, της Αττικής και της Πελοποννήσου, έκαψαν τα ανάκτορα και εγκαταστάθηκαν σε κάποιες από αυτές της περιοχές. Με το κάψιμο των ανακτόρων σταμάτησε η αρπαγή και η αναδιανομή του παραγόμενου πλούτου, μεγάλο όμως τμήμα του πληθυσμού έφυγε και εγκαταστάθηκε στα νησιά του Ιονίου, του Αιγαίου, τα μικρασιατικά παράλια και τη Κύπρο. Οι εισβολείς αυτοί είναι οι γνωστοί μας Δωριείς και κάποια άλλα φύλα που μιλούσαν την δυτική διάλεκτο και εγκαταστάθηκαν στην δυτική Πελοπόννησο, κυρίως στην σημερινή Ηλεία. Η θεωρία αυτή παρουσιάζει κάποια μειονεκτήματα, τα οποία θα εξετάσουμε προσεχώς.

Η θεωρία των εξεγέρσεων των αγροτικών υποτελών κοινοτήτων, απογόνων των νεολιθικών και της πρώιμης εποχής του χαλκού, υποστηρίζεται από τον Σνόντγκρας (A. M. Snodgrass) στο βιβλίο του The Dark Age of Greece (1970). Οι εξεγερμένοι αγρότες είναι αυτοί που έκαψαν τα διοικητικά κέντρα των βασιλείων και ακολούθως πολλοί από  αυτούς μετανάστευσαν προς δυτικά, ανατολικά, κυρίως όμως κινήθηκαν προς την Κύπρο. Τα αίτια είναι προφανή: η φορολόγηση ήταν ανηλεής με αποτέλεσμα την γενικευμένη ένδεια. Το γεγονός  ότι τα ανάκτορα καταστράφηκαν την ίδια εποχή, είμαστε βέβαιοι γι΄ αυτό, δηλώνει ότι ή οι εξεγέρσεις ξέσπασαν ταυτόχρονα ή ότι άρχισαν σε κάποιο βασίλειο και ακολούθως γενικεύτηκαν. Δεν θα πρέπει ασφαλώς να αποκλείσουμε και το ενδεχόμενο πολέμων μεταξύ των βασιλείων – η υπόθεση όμως αυτή παρουσιάζει πολλά μειονεκτήματα, όπως θα δούμε τις επόμενες μέρες.

Η τρίτη θεωρία είναι αυτή της κλιματολογικής αλλαγής, της ξηρασίας. Την έχει διατυπώσει ο Κάρπεντερ (Rhys Carpenter) στο βιβλίο του Disconuity in Greek Civilization (1968). Η βασική του θέση είναι η εξής: Κατά τον 13ο αιώνα π. Χ. σταμάτησαν οι βροχές που έρχονταν από τα δυτικά, οι χειμώνες έγιναν πιο θερμοί και ξηροί, αυξήθηκε γενικά η θερμοκρασία, με αποτέλεσμα να προκληθούν μεγάλες πυρκαγιές που έκαψαν και τα ανάκτορα, που βασικό τους δομικό υλικό ήταν το ξύλο. Έτσι εξηγείται η  εγκατάλειψη πολλών μυκηναϊκών οικισμών και η μετανάστευση προς τη δύση και την ανατολή. Ενώ οι δύο πρώτες υποθέσεις βρίσκουν ερείσματα στα διαθέσιμα στοιχεία, αυτή της ξηρασίας δεν μπορεί να στηριχτεί σε αυτά. Ένα μόνο απλό παράδειγμα θα δείξει το έωλο της θεωρίας. Τα αρχεία της Πύλου καταγράφουν καλλιέργεια και φορολόγηση λιναριού, το οποίο για να καλλιεργηθεί και να επεξεργαστεί (το μούλιαζαν μέσα σε ποταμάκια για να μαλακώσει) χρειάζεται πολύ νερό.

ΣΥΝΤΑΣΣΟΜΑΙ με την θεωρία του Σνόντγκρας, τη θεωρία των εξεγέρσεων των αγροτικών κοινοτήτων. Αύριο θα μελετήσουμε μια πινακίδα που μας δίνει εναύσματα να σκεφτούμε κάποια ζητήματα και να θέσουμε κάποιες ερωτήσεις, ζητήματα και ερωτήματα που ο Σνόντγκρας δεν έλαβε υπόψη του· επιδίωξή μου είναι να συμβάλλω στον εμπλουτισμό και την ενδυνάμωση της θεωρίας του.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Μπραβο ! Πολυ ενδιαφερον αρθρο !!! Περιμενουμε με ανυπομονησια την συνεχια του.

    Καλη τυχη

  2. Υπάρχει περίπτωση να ισχύουν δύο ή παραπάνω από τους παραπάνω λόγους; Εγώ προς τα εκεί κλίνω. Δηλαδή συνδυασμός εμφυλίων, εισβολής και εξεγέρσεων. Όλα αλληλοσυνδεόμενα.

  3. Ναι, Βασίλη, τίποτα δεν μας επιτρέπεται να αποκλείσουμε. Θα πρέπει όμως να τα βάλουμε σε μια σειρά: ποια ήταν η αρχή και πώς έγινε, τι επακολούθησε και γιατί; Θα γράψω περισσότερα τις επόμενες μέρες.

  4. 1000 Μπράβο για τις τεκμηριωμένες απόψεις σας. Μια ερώτηση:
    “…Τα αρχεία της Πύλου καταγράφουν καλλιέργεια και φορολόγηση λιναριού, το οποίο για να καλλιεργηθεί και να επεξεργαστεί (το μούλιαζαν μέσα σε ποταμάκια για να μαλακώσει) χρειάζεται πολύ νερό.”
    Το λινάρι που το χρησιμοποιούσαν? και που ξέρουμε ότι το μούλιαζαν σε ποταμάκια? Συγγνώμη απλώς δε γνωρίζω γι αυτό και ρωτώ…Και πάλι πολλά μπράβο για το κείμενο σας.

  5. Το μούλιασμα θα μπορούσε να γίνη στην θάλασσα.Η βάστηση όμως χρειάζεται νερό