φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΟΤΕ, από ποιους και γιατί άρχισε η χρησιμοποίηση των δούλων στην οικονομία και την κοινωνία της αρχαίας Ελλάδας; Γιατί το 800 π. Χ. η χρήση των δούλων ήταν περιορισμένη, γιατί ήταν οι δούλες πολύ περσισσότερες από τους άνδρες, και το 450 δεν υπήρχε οικογένεια που να μην έχει τουλάχιστον ένα δούλο και οι άνδρες δούλοι να είναι περισσότεροι από τις γυναίκες;   Γιατί από το 700 π. Χ. μέχρι την εποχή του Αριστοτέλη και του Δημοσθένη, τέλη του 4ου αιώνα π. Χ., επεκτείνεται συνεχώς η εργασία των δούλων (ανδρών) και αυξάνεται ο αριθμός τους; Μας επιτρέπεται να μιλάμε για δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής στην αρχαία ελληνική κοινωνία; Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα που οφείλουμε να απαντήσουμε όταν ασχολούμαστε με το ζήτημα της δουλείας στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Όλα αυτά τα ερωτήματα συμπυκνώνονται στο ερώτημα του τίτλου του σημερινού κειμένου.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΙ Σπαρτιάτες του ομώνυμου κόμματος παραπέμπουν στους άνδρες, πολεμιστές και πολίτες της αρχαίας Σπάρτης, όχι τους σημερινούς Σπαρτιάτες –  το σύμβολο του κόμματος (περικεφαλαία των Λακεδαιμονίων) δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας.  Το ερωτήματα που αβίαστα εγείρονται και πρέπει να απαντηθούν είναι πολλά: γιατί επιλέχθηκε αυτός ο τίτλος, ποιες είναι οι παραδηλώσεις που λανθάνουν στον τίτλο, τι θέλει να μας πει αλλά δεν το λέει καθαρά και σαφώς; Υπάρχει όμως κι ένα άλλο, πολύ πιο σημαντικό: ποιο θα είναι το μέλλον αυτού του κόμματος; Με αυτά τα ερωτήματα θα ασχοληθούμε σήμερα. Τις επόμενες μέρες θα προσεγγίσουμε το υπό εξέταση κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο του νεοναζισμού από άλλες τρεις  οπτικές γωνίες: από την οπτική της αφοσίωσης και των ποικίλων εκδηλώσεών της στις σχέσεις της καθημερινής ζωής και στην πολιτική, την οπτική της επανεπινόησης της ιστορίας και  την οπτική της επιστροφής στον μύθο, στη μυθική κουλτούρα. 

ΓΙΑ να απαντήσουμε στα ερωτήματα του σημερινού σημειώματος θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας στο πρόβλημα της κοινωνίας της αρχαίας Σπάρτης, ένα πρόβλημα που ταλάνισε και συνεχίζει να ταλανίζει τους ιστορικούς. Η κοινωνία αυτή είναι από τις πλέον ιδιόμορφες κοινωνίες που έχουν υπάρξει στο παρελθόν. Ποια είναι όμως η ιδιομορφία της, ποιο είναι το ιδιαίτερο (sui generis) χαρακτηριστικό της; Η σπαρτιάτικη κοινωνία ήταν δύο κοινωνίες. Το τονίζω έντονα για να το προσέξετε και να μην το προσπεράσετε ως μια πρόταση ακόμα, από τις πολλές που διαβάζετε. Μία κοινωνία που αποτελείται από δύο κοινωνίες μας φέρνει ενώπιον πολλών δυσχερειών, τις οποίες η ιστορική έρευνα, η ιστορική κοινωνιολογία, η μαρξιστική ιστοριογραφία αλλά και άλλες μέθοδοι προσέγγισης είτε αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν είτε σηκώνουν ψηλά τα χέρια. Το πρόβλημα είναι ιδιαιτέρως ακανθώδες, θα κάνουμε όμως μια απόπειρα να το αντιμετωπίσουμε χωρίς να πληγωθούμε. 

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΠΙΣΗΜΑΝΑΜΕ χτες ότι από τις 1035 καταγραμμένες πόλεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου, σύμφωνα με τον Κατάλογο της Οξφόρδης, μόνο λίγες τις ”είχε κερδίσει το κίνημα της αυτοθέσμισης”. Από αυτές τις λίγες μόνο σε μία είχε διάρκεια και δημιούργησε θεσμούς, στην Αθήνα. Θα πρέπει ακόμα να επαναλάβουμε ότι η συντριπτική πλειονότητα των πόλεων ήταν πολίσματα, μικρές πόλεις, και πολίχναι, ακόμα πιο μικρές, χωριουδάκια  –  τον 4ο π. Χ. αιώνα πλάστηκε και η λέξη πολισμάτιον. Και ότι λίγες από αυτές τις 1035 πόλεις ήταν πόλεις από λειτουργικής άποψης,  κόμβος λίγων ή πολλών οικισμών –  από πληθυσμιακής καμία πόλις δεν ήταν πόλη. Γιατί λοιπόν μόνο λίγες πόλεις κέρδισε το κίνημα της αυτοθέσμισης; Γιατί οι άλλες αδιαφόρησαν; Γιατί ειδικά στην Αθήνα είχε διάρκεια και δημιούργησε θεσμούς;  Εάν αυτό το φαινόμενο έχει  σχέση με κάποια ιδιαιτερότητα της Αθήνας ως πόλεως, ποια να είναι αυτή; Μας επιτρέπεται να γενικεύουμε εσκεμμένα και να μιλάμε για ελληνικό θαύμα και ελληνική ιδιαιτερότητα; Γιατί τη Σπάρτη δεν την κέρδισε το κίνημα της αυτοθέσμισης; Ξέρουμε; Ξέρουμε δηλαδή την αιτία; Ο Καστοριάδης διατείνεται ότι δεν την ξέρουμε. Μα αν δεν υπάρχει αιτία που εμφανίστηκε το κίνημα της αυτοθέσμισης, όπως υποστηρίζει, γιατί να λέει ότι δεν ξέρει γιατί η Σπάρτη δεν εντάχθηκε στο κίνημα της αυτοθέσμισης;

ΘΑ μπορούσαμε να μάθουμε τι είναι αυτό που αποκαλεί ο Καστοριάδης  ”κίνημα της αυτοθέσμισης” και τα αίτια της εμφάνισης και της εξάπλωσης του ή μη, εάν απαντούσαμε στα εξής ερωτήματα: 1. Γιατί όλες οι πόλεις της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου (εκτός από ένα μεγάλο αριθμό της ελλαδικής χερσονήσου) ήταν παράκτιες ή πάρα πολύ κοντά στη θάλασσα, σε λιμάνι βεβαίως; Γιατί δεν προχωρούσαν στα ενδότερα της Ισπανίας ή της Γαλλίας για να ιδρύσουν νέες πόλεις; Το έκαναν πρώτη φορά την ελληνιστική εποχή και μόνο στην Ανατολή –  γιατί τότε;  2. Γιατί καθ΄ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας υπήρχε η τάση της συγκέντρωσης της γης σε λίγους γαιοκτήμονες; 3. Γιατί  σε όλες τις  πόλεις υπήρχαν ακτήμονες, ποια διαρκής διαδικασία προκαλούσε την ύπαρξή τους, γιατί ο αριθμός των οποίων αυξανόταν αιώνα με τον αιώνα; 4. Γιατί οι μεγαλύτερες σε έκταση και σε πληθυσμό πόλεις πολεμούσαν διαρκώς, γιατί ήταν πολεμοχαρείς και φιλοπόλεμες; 5. Έχει κάποια σχέση το κίνημα της αυτοθέσμισης με όλα αυτά τα ερωτήματα και μάλιστα με την κοινωνική διαφοροποίηση των πόλεων και των κοινωνικών συγκρούσεων που αυτή συνεπάγεται; 6. Γιατί η Αθήνα, η πολυπληθέστερη πόλις, δεν ίδρυσε υπερπόντιες αποικίες; Δεν είναι περίεργο, μιας και ήταν η πολυπληθέστερη πόλις με τους περισσότερους ακτήμονες;  

Continue reading →

[. . .] αναμφισβήτητα στην εποχή του Ομήρου  αρκετές πόλεις έμπαιναν ήδη στο κίνημα της αυτοθέσμισης, ξεφεύγοντας απο τη βασιλεία, από τον ηρωικό κόσμο κλπ. Κατά μία έννοια, η Σπάρτη συμμετέχει στις απαρχές του κινήματος αυτού. [. . . ] Το μεγάλο κίνημα αρχίζει αναμφισβήτητα από τις ιωνικές πόλεις , κερδίζει την Αθήνα και άλλες πόλεις, όχι όμως τη Σπάρτη, η οποία παραμένει είδος ζωντανού απολιθώματος. Έτσι έχουν τα πράγματα και δεν ξέρουμε γιατί. 

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα, τομ. Α (σσ. 186-7)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ 2004 εκδόθηκε το (1400 σελίδων) ανεκτίμητης αξίας βιβλίο των Μ. Η. Hansen και Th. H. Nielsen [ed.] (Oxford University Press) An Inventory of Archaic and Classical Poleis –  ένας πλήρης, με βάση τις μαρτυρίες που διαθέτουμε, κατάλογος των πόλεων της αρχαϊκής και κλασικής εποχής της Αρχαίας Ελλάδας. Ο αριθμός των πόλεων που απογράφονται είναι 1035, κατανεμημένες σε 45 περιοχές της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου. (Για τη γεωγραφική τους θέση: polis.stanford.edu.). Θα παρατηρήσατε ότι οι εκδότες, πολύ σωστά, επιτέλους, αποφεύγουν τον όρο city-state και χρησιμοποιούν τη λέξη poleis, πόλεις, δεν την μεταφράζουν διότι η λέξη πόλις δεν μεταφράζεται, ούτε καν περιφραστικά με λίγες λέξεις. Από τις 1035 πόλεις η συντριπτική πλειονότητα ήταν μικρά χωριουδάκια. Ας το πούμε άλλη μια φορά: η πόλις δεν είναι πόλη. Μερικές πόλεις ήταν πόλεις, όχι πληθυσμιακά αλλά λειτουργικά, ήταν  οικονομικοί κόμβοι (μεταλλοτεχνία, αγγειοπλαστική, άλλες βιοτεχνικές δραστηριότητες, εμπόριο) λίγων ή πολλών οικισμών. Καλά λένε, πρώτα βγαίνει η ψυχή και μετά το χούι, η συνήθεια. Όποιο βιβλίο κι αν διαβάσω, όποια μελέτη κι αν δω, η πόλις γίνεται πόλη, μεταφράζεται ως πόλη και η σύγχυση συνεχίζεται. Δεν είναι σχολαστικισμός, είναι πολύ σοβαρό το ζήτημα.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Το ερώτημα του τίτλου είναι ένα ερώτημα που νομίζω, να μην πω είμαι βέβαιος, δεν έχει διατυπωθεί μέχρι σήμερα. Και νομίζω επίσης ότι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε να κατανοήσουμε όχι μόνο πολλές πτυχές της κοινωνίας της Σπάρτης, και άλλων δωρικών κοινωνιών, αλλά και της ιστορίας, της εξέλιξης  αυτής της κοινωνίας, εξηγούνται από τη μη διατύπωση του ερωτήματος: τι ήταν από οικονομικής και κοινωνικής άποψης οι Δωριείς; Ήταν γεωργοί, ποιμένες, γεωργοί με ποιμενικά στοιχεία ή ποιμένες με γεωργικά στοιχεία; Η απάντηση που δίνω είναι σαφής: ήταν ποιμένες.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ο όρος δημοκρατία δεν μεταφράζεται, όπως και πολλοί  άλλοι –  λ.γ. ο δήμος, η πόλις, ο οίκος, ο θεός. Για να δείξω ότι δεν μεταφράζονται, θα τις γράφω με πλάγια. Εάν επιχειρούσαμε μια μετάφραση του όρου δημοκρατία,  θα γινόταν με περιφραστική διατύπωση, που θα χρειαζόταν μια άλλη συμπληρωματική περίφραση: τις αποφάσεις τις παίρνει ο ισχυρός (κράτος) δήμος, το σύνολο των φτωχών και ακτημόνων πολεμιστών που μοιράζονται ισότιμα τη λεία (γη, λάφυρα). Κάποιοι προτιμούν κάποιες άλλες περιφράσεις, όπως άμεση δημοκρατία, συμμετοχική δημοκρατία και γω δεν ξέρω  ποιες άλλες. Πρόκειται περί προβολών και αναχρονισμού. Δεν θα τους ακολουθήσουμε. Προσπαθούμε όσο μπορούμε να μείνουμε μακριά από προβολές του παρόντος στο παρελθόν και από αναχρονισμούς. Με τις προβολές και τους αναχρονισμούς όχι μόνο δεν μπορούμε να κατανοήσουμε κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και ιδεολογικά φαινόμενα αλλά προκαλούμε μεγάλη σύγχυση και αποπροσανατολισμό. Τα ερωτήματα που θα θέσω σήμερα, παλιά και νέα, έχουν δύο στόχους: αφενός να αποκαλύψω τις προβολές και τους αναχρονισμούς και αφετέρου να συμβάλω στην συζήτηση για τη γένεση και τη φύση της δημοκρατίας της Αθήνας. Εάν κάποιοι και κάποιες θεωρούν το ζήτημα λήξαν, ας πάρουν τα κουβαδάκια τους κι ας παίξουν με την άμμο παραπέρα. Πιο καθαρά και σαφώς δεν μπορώ να το πω: θα μείνω  αυστηρά προσκολλημένος στο πλαίσιο της κοινωνίας της αρχαίας Αθήνας.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η  μέσα σε εισαγωγικά φράση του τίτλου είναι τίτλος  βιβλίου του Θεόδωρου Γ. Γιαννόπουλου (ΠΕΚ, 2012). Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι Έλληνες κατοικούν στην ελλαδική χερσόνησο από την παλαιολιθική εποχή, από το 46.000 π. Χ. και μιλούν μια γλώσσα από την οποία προήλθε μετά από χιλιετίες η ελληνική. Πριν αυτή τη χρονολογία η ελλαδική χερσόνησος ήταν ακατοίκητη. Από που ήρθαν; Το 65.000 π. Χ. ο homo sapiens άφησε την Αφρική και κινήθηκε προς τα βόρεια. Το 49-47.000 βρίσκεται στην σημερινή Παλαιστίνη και το 46.000 στα Βαλκάνια και στην ελλαδική χερσόνησο. Είναι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες. Τη νεολιθική εποχή, μετά το 6.000 π. Χ. οι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες Έλληνες γίνονται γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Πώς έγινε αυτή η αλλαγή; Τη γεωργία και την κτηνοτροφία την έμαθαν από αποίκους της σημερινής Μικράς Ασίας. Θα παραθέσω την γνώμη του συγγραφέα, δεν φέρω όμως καμία ευθύνη εάν νιώσετε κάπως αμήχανα.  Και θα καταλάβετε τι σημαίνει επιστήμη. Θα ήταν παράβλεψη εάν δεν παρέθετα και τον υπότιτλο του βιβλίου: Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού. Ας απολαύσουμε λοιπόν την υπευθυνότητα της επιστήμης. Γράφει ο συγγραφέας (σελ. 537) –  τον είχε καλέσει και η Φλέτσα στην εκπομπή Στα άκρα.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΘΑ εξετάσουμε σήμερα αδρομερώς τη γένεση, τις ομοιότητες και της διαφορές μεταξύ της ρωμαϊκής res publica και της αθηναϊκής (την οποία συνηθίζουμε να αποκαλούμε αρχαιοελληνική, αν και δημοκρατία υπήρξε μόνο στην Αθήνα) δημοκρατίας. Θα την γράφω πάντα με πλάγια γράμματα για να δείξω ότι αναφέρομαι στην αρχαία ελληνική δουλοκτητική δημοκρατία και όχι γενικά σε κάποια αφηρημένη δημοκρατία, η οποία δεν υπάρχει. Η εξέταση θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε αφενός  τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ του Ρεμπουμπλικανικού και Δημοκρατικού κόμματος στις ΗΠΑ και αφετέρου τη στρατηγική μιας τάσης του πρώτου που εκφράζεται μέσω του Τραμπ –  ο οποίος δεν είναι ούτε νοσηρά εγωιστής ούτε ψυχοπαθής –  είναι Κύριος με τα όλα του.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Μεγάλος ενθουσιασμός επικρατεί αυτές τις μέρες μετά τον εντοπισμό στην Νέα Υόρκη ενός  ‘αριστουργηματικού’ χάλκινου αγαλματιδίου του 8ου π. Χ. αιώνα, που αναπαριστάνει ‘αλογάκι’  και την  επικείμενη επιστροφή του στον ΄τόπο΄ όπου πλάστηκε. Δεν γνωρίζω τις διαστάσεις του αγαλματιδίου, είναι βέβαιο όμως ότι θα πρέπει να είναι μερικές δεκάδες εκατοστά, σε μήκος και πλάτος. Επειδή είναι προϊόν παράνομης ανασκαφικής δραστηριότητας δεν γνωρίζουμε πού βρέθηκε – έχω κάποιες υποψίες και θα τις εκθέσω. Δυσκολεύομαι πολύ να κατανοήσω αυτόν τον μεγάλο, έξαλλο, θα έλεγα, ενθουσιασμό. Θα διατυπώσω λοιπόν κάποια ερωτήματα και θα επιχειρήσω να απαντήσω.

ΓΙΑΤΙ το χαρακτηρίζουμε αριστούργημα; Τι το ιδιαίτερο έχει; Τι εννοούμε όταν λέμε ‘αλογάκι’;  Ότι είναι μικρό άγαλμα που αναπαριστάνει άλογο ή μήπως αναπαριστάνει αλογάκι, πουλάρι δηλαδή; Γιατί είναι από χαλκό και όχι από μάρμαρο; Ποιος άραγε να παρήγγειλε την κατασκευή του; Ποια να ήταν η λειτουργία του; Ποιοι είχαν άλογα τον 8ο αι. π. Χ; Γιατί τα εξέτρεφαν; Ποιοι είχαν χαλκό;  Τι συμβόλιζε ο χαλκός και το άλογο;

Continue reading →