φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΠΟ το 175ο μέχρι και το 1980 οι ιστορικοί της αρχαίας Ελλάδας σχημάτισαν μια εικόνα, την οποία μπορούμε να περιγράψουμε συνοπτικά ως εξής: στην αρχαία Ελλάδα, την αρχαϊκή και κλασική εποχή, συνέβη ένα θαύμα, το ελληνικό θαύμα, από ένα ευφυή λαό. Υπήρξαν κάποιες ενστάσεις και επιφυλάξεις αλλά παραχώθηκαν και καταχωνιάστηκαν. Απωθήθηκαν, θα έλεγα. Μετά το 1980 αυτές οι ενστάσεις και οι επιφυλάξεις ήρθαν στην επιφάνεια και μελετήθηκαν, διότι  το ισχύον μοντελάκι του ευφυούς λαού που κάνει θαύματα μπάζει από παντού. Πάρα πολλά ζητήματα έμεναν αδιευκρίνιστα, έως και μυστηριώδη.

ΑΠΟ το 2000 περίπου και μετά γίνεται το έλα να δεις. Όλα αυτά τα ζητήματα μελετώνται και επανεξετάζονται και η ειδίκευση είναι τόση και τέτοια, τα άρθρα και οι μελέτες είναι τόσες και τέτοιες που δύσκολα πια μπορούμε να τις παρακολουθήσουμε. Ομολογούν λοιπόν οι ιστορικοί και οι μελετητές ότι, λόγου χάριν,  τα ζητήματα της πόλεως και της δημοκρατίας, τα κομβικά ζητήματα,  δεν τα έχουμε κατανοήσει ακόμα, παραμένουν μυστήριο. Και θα παραμένουν μυστήριο, για μεθοδολογικούς κυρίως λόγους. Οι μελετητές και οι ερευνητές εστιάζουν την προσοχή τους στο ζήτημα που τους ενδιαφέρει, ανακαλύπτουν νέες πηγές, μαρτυρίες σε κείμενα, επιγραφές και άλλες και προσπαθούν να κατανοήσουν το υπό εξέταση ζήτημα απομονώνοντάς το από τα άλλα. Είναι ένας δρόμος που οδηγεί σε αδιέξοδο.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΙ τρεις λέξεις που θα μελετήσουμε σήμερα ανήκουν στην κατηγορία των αρχαιοτάτων λέξεων της αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Ανήκουν επίσης στην κατηγορία των λέξεων που θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε ως ιστορική πηγή. Μας δίνουν πληροφορίες για μια περίοδο της αρχαίας ελληνικής ιστορίας για την οποία τα πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, εκτός από το ότι είναι δυσεξήγητα, δεν αρκούν για να σχηματίσουμε μια ευκρινή εικόνα, αποδεκτή από όλους. Καταφεύγουμε λοιπόν στην προφορική ηρωική ποίηση, τη μυθολογία, τη θρησκεία και τη γλώσσα. Πρόκειται για τους σκοτεινούς αιώνες (1100-900 π. Χ. ) που ακολούθησαν την κατάρρευση των μυκηναϊκών βασιλείων και την παρακμή και εξαφάνιση του μυκηναϊκού πολιτισμού (1200-1100).

ΔΕΝ μπορούμε να διαμορφώσουμε μια ευκρινή εικόνα γιατί ενώ έχουν ανασκαφεί πολλοί τόποι αυτό που βρίσκουν οι αρχαιολόγοι είναι τάφοι αλλά όχι οικισμοί. Είναι η μόνη περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας που αντιπροσωπεύεται με τόσο λίγους οικισμούς, μετρημένους στα δάκτυλα του ενός χεριού. Έχει προταθεί μια εξήγηση, την οποία και θα παραθέσω, τη δέχομαι και εγώ, αλλά δεν γίνεται από όλους αποδεκτή. Όσο περνάνε όμως τα χρόνια τα επιχειρήματα που προτάσσονται και πολλά είναι και στέρεα. Ένα από αυτά τα επιχειρήματα είναι η μελέτη της κατηγορίας των λέξεων που έχουν αξία και ως ιστορική πηγή.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΠΟΙΟΣ, όποια γνωρίζει θα μας πει ότι ήταν ναός. Καμία επιφύλαξη;  Όχι, καμία, είναι απολύτως βέβαιον ότι ο Παρθενών ήταν ναός. Αμ δε! Ο Παρθενών δεν ήταν ναός! Τι σημαίνει η λέξη ναός;  Τι είναι ένας αρχαιοελληνικός ναός; Τι ήταν ο Παρθενών; Με αυτά τα ερωτήματα θα ασχοληθούμε σήμερα, φίλες και φίλοι. Και με άλλα. Τι ήταν οι κίονες; Ποια είναι η καταγωγή τους; Συμβόλιζαν κάτι; Αν ναι, τι; Σήμερα, σε παγκόσμια αποκλειστικότητα –  ως προς τους κίονες!

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΑΝ μπορούσαμε να ταξιδέψουμε  στο παρελθόν και εκατό (100)  γυναίκες,  από 15 έως 30 χρονών, εξέφραζαν την επιθυμία να βρεθούν στην αρχαία Ελλάδα, στην Αττική, ας πούμε, στην Αθήνα, να ζήσουν εκεί κάποιες μέρες, να γνωρίσουν την αρχαία ελληνική κοινωνία, τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, θα προσπαθούσα να τις αποθαρρύνω. Εγώ δεν θα ήθελα να πάω μαζί τους, όλο το χρυσάφι του κόσμου να μου φέρνανε στα πόδια. Κι εάν μετά από πολλά χρόνια αυτό το ταξίδι γίνει εφικτό, προειδοποιώ τις γυναίκες αυτές ότι, από τις εκατό, θα επέστρεφαν καμιά εικοσαριά. Οι υπόλοιπες θα είχαν αυτοκτονήσει μέσα σε λίγες μέρες. Κι αυτές οι είκοσι που θα επέστρεφαν, θα τις έκλειναν σε ψυχιατρικές κλινικές για την υπόλοιπη ζωή τους.

ΦΑΝΤΑΣΤΗΚΑ ότι οι γυναίκες επιστρέφουν στην Αθήνα, στην Αττική, εκεί όπου ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός άγγιξε τα όρια του, και όχι στη Σπάρτη, διότι η θέση της γυναίκας στη δωρική κοινωνία του στρατοπέδου της Σπάρτης ήταν διαφορετική. Το γιατί ήταν διαφορετική θα το εξετάσουμε ένα άλλο πρωινό, όταν θα ασχοληθούμε με την ιστορία της εν λόγω κοινωνίας. Όταν λέμε αρχαίος ελληνικός πολιτισμός δεν συμπεριλαμβάνουμε την σπαρτιάτικη κοινωνία, μιας κι αυτή δεν μας άφησε ούτε έπος ούτε τραγωδία ούτε λυρική ποίηση ούτε ιστοριογραφία ούτε κωμωδία ούτε φιλοσοφία ούτε αρχιτεκτονική ούτε γλυπτική ούτε ζωγραφική. Αυτό που γνωρίζουμε καλά για την σπαρτιατική κοινωνία συμπυκνώνεται στην παρότρυνση της μάνας στο γιο της, τον Λάκωνα πολεμιστή: ή θα επιστρέψεις νικητής ή θα πεθάνεις, θα σε φέρουν νεκρό (ή τάν [ασπίδα]ή επι τας [ασπίδος]).

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΠΟ τα συγγράμματα της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας που έχω διαβάσει, ξεχωρίζω αυτό του Wolfgang Schuller, την Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (εκδ. ΜΙΕΤ, μετ. Αφροδίτη Καμάρα – Χριστίνα Κοκκινιά). Η πρώτη γερμανική έκδοση έγινε το 1991 – είναι λοιπόν από τα πιο πρόσφατα με αυτό το αντικείμενο. Ενώ όλα τα προηγούμενα αφηγούνται μια Ιστορία, ίδια σε γενικές γραμμές, ο Σούλερ αφηγείται κι αυτός μια Ιστορία, από τη μινωική Κρήτη μέχρι τα τέλη της κλασικής εποχής, μόνο που είναι συντομότατη (σσ. 21- 97). Στο μεγαλύτερο μέρος του συγγράμματος ασχολείται με την παρουσίαση των προβλημάτων κατανόησης θεσμών και γεγονότων (σσ. 98-205).

ΤΑ προβλήματα αυτά διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη αφορά το πρόβλημα των πηγών· η δεύτερη (Γενικά προβλήματα)   τις τάσεις της έρευνας και τα γενικά προβλήματα (η θέση της γυναίκας, η οικονομική και κοινωνική ιστορία, η δουλεία, η υποδομή της κοινωνίας, η θρησκεία, ο πόλεμος, το δίκαιο, η γεωγραφία και η τοπογραφία. Η τρίτη (Τα ιδιαίτερα προβλήματα) φέρνει στο προσκήνιο ερωτήματα που δεν έχουν απαντηθεί ακόμα, δηλαδή ερωτήματα για τα οποία δεν υπάρχουν γενικά αποδεκτές απαντήσεις αλλά μια πληθώρα θεωριών, που συνήθως η μία αγνοεί την άλλη, και αφορούν την εμφάνιση βασικών χαρακτηριστικών και θεσμών των περιόδων της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΙΟΤΙ, θα μας πει κάποιος, στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν πολλές κουκουβάγιες. Η απάντηση αυτή δεν είναι ικανοποιητική, δεν είναι αυτή η απάντηση. Αφού δούμε ποια είναι, θα θέσουμε και το ερώτημα γιατί υπήρχαν πολλές κουκουβάγιες στην αρχαία Αθήνα. Αν και πολλές, οι κουκουβάγιες δεν θα φαίνονταν, μιας και η κουκουβάγια κυνηγάει τη νύχτα. Τόσα πολλά είδη πτηνών υπήρχαν στην Αθήνα και την Αττική, όπως μαθαίνουμε κυρίως από τον Αριστοφάνη (Όρνιθες), γιατί να επιλεγεί η κουκουβάγια; Τα σπουργίτια θα ήταν πολύ περισσότερα, και θα φαίνονταν, δεν έγιναν όμως σύμβολο της σοφίας!

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΝ και σύντομο κείμενο, οι Χαρακτήρες του Θεοφράστου (μαθητή του Αριστοτέλους,  ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης στη Λέσβο, ιδιοκτήτης πολλών δούλων) μας παρέχουν τις περισσότερες πληροφορίες για τους δούλους από οποιοδήποτε άλλο κείμενο της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Γράφτηκε μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, το 323 π. Χ.· κανένα άλλο κείμενο, εκτός από τις κωμωδίες του ευφυούς και άφοβου Αριστοφάνη,  δεν μας δίνει μια τόσο γλαφυρή και ζωντανή εικόνα της καθημερινής ζωής στην Αθήνα. Η γλώσσα του απλή και ζωντανή, είναι η γλώσσα της καθημερινότητας και ο λόγος που δεν διδάσκεται στα σχολεία, και στα Πανεπιστήμια, είναι γιατί σκιαγραφεί μια εικόνα για τους Αθηναίους πολίτες καθόλου κολακευτική. Είναι μια συλλογή κειμένων με αντικείμενο κάποιο ελάττωμα – συνολικά τριάντα, παρακαλώ.

ΣΤΟ υπ΄ αριθμόν 18 ελάττωμα (απιστία) διαβάζουμε το εξής: αποστείλας τον παίδα οψωνήσοντα, έτερον παίδα πέμπειν τον πευσόμενον πόσου επρίατο.  Ο παις, το παιδί, είναι ο δούλος. Το γεγονός ότι αποκαλούσαν τους δούλους παίδας, παιδιά, μας βοηθάει να εικάσουμε την θέση του παιδιού στην αρχαία ελληνική οικογένεια – ελάχιστα διέφερε από αυτήν του δούλου. Στέλνει ο άπιστος τον δούλο στην αγορά να ψωνίσει και μετά στέλνει άλλον έναν για να μάθει πόσο πλήρωσε ο πρώτος για τα ψώνια. Άπιστος, γράφει ο Θεόφραστος, είναι αυτός που νομίζει ότι όλοι είναι άδικοι (η απιστία υπόληψίς τις αδικίας κατά πάντων).

ΑΥΤΟΣ που στέλνει τους δύο δούλους στην αγορά να ψωνίσει είναι ένας ελεύθερος πολίτης. Είμαστε στα τέλη του 4ου αιώνα, η Αθήνα έχει υποδουλωθεί στους Μακεδόνες, οι ελεύθεροι πολίτες δεν είναι πολλοί: η γη έχει συγκεντρωθεί σε λίγα χέρια και τείνει να συγκεντρωθεί σε ακόμα λιγότερα. Εικάζουμε ότι ο εν λόγω πολίτης δεν έχει μόνο δύο δούλους. Κατά τον 5ο αιώνα  όλοι οι ελεύθεροι πολίτες είχαν δούλους,  έναν και δύο δούλους όμως οι περισσότεροι – οι μικροκαλλιεργητές. Μέσα σε εκατό χρόνια όμως ο αριθμός τους μειωνόταν συνεχώς, με αποτέλεσμα ο αριθμός των πολιτών να είναι τόσος μικρός που δεν μπορούσαν να συγκροτήσουν μια πόλιν και να πολεμήσουν υπέρ της αυτονομίας τους, της αυτοδιοίκησής τους. Η σύγκρουση μεταξύ του Ισοκράτους και του Δημοσθένους είναι πολύ εύγλωττη: ο δεύτερος ήταν κολλημένος στο ένδοξο παρελθόν, ο πρώτος θεωρούσε ότι έχει περάσει ανεπιστρεπτί – νικητής ο φιλομακεδόνας Ισοκράτης, ηττημένος ο Δημοσθένης που αυτοκτόνησε τελικά.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΠΟ το 1600 μέχρι το 1750 το βασικό αντικείμενο του διαλόγου μεταξύ των στοχαστών στη Γαλλία και την Αγγλία ήταν αυτό: οι συγγραφείς (λογοτέχνες, φιλόσοφοι, ιστορικοί) έπρεπε να θαυμάζουν και να μιμούνται τους αρχαίους ή μήπως έχουν ξεπεραστεί και παραμεριστεί; Αυτή είναι, φίλες και φίλοι, η περιβόητη σύγκρουση μεταξύ μοντέρνων και αρχαίων, άλλως, η μάχη των βιβλίων – μια παρωδία αυτής της μάχης γραμμένη από τον  Σουίφτ είναι πολύ γνωστή – είναι πολύ απολαυστική. Τους έχουμε ξεπεράσει σε όλα τα ζητήματα ή μήπως μόνο σε μερικά; Ή μήπως σε κανένα; Πρόκειται για ένα έντονο επεισόδιο σε μια σύγκρουση που διαρκεί πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια: τον πόλεμο ανάμεσα στην παράδοση και τον μοντερνισμό, την αυθεντία και την πρωτοτυπία.

Η σύγκρουση παρατάθηκε και μετά το 1750 αλλά εξασθενημένη. Οι μοντέρνοι πρόβαλαν τέσσερα επιχειρήματα, τα οποία θα εκθέσω συνοπτικά. Το πρώτο, που αφορά περισσότερο την ποίηση:η ποίησή μας είναι καλύτερη διότι πηγάζει από ευγενέστερα αισθήματα; Γιατί; Διότι είμαστε χριστιανοί, ενώ οι αρχαίοι ήταν ειδωλολάτρες. Το επιχείρημα είναι τόσο αβάσιμο που δεν χρειάζεται να το σχολιάσω. Το δεύτερο προέκυψε ως αντίδραση στον υπερβολικό και άκριτο θαυμασμό της κλασικής, ειδικά της ελληνικής, γραμματείας: πρόκειται για έργα κακογραμμένα, ακόμα και η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Ένας γενναίος και πεισματάρης ήρωας στην Ιλιάδα παρομοιάζεται με γαϊδούρι ενώ μπροστά το παλάτι του Οδυσσέα υπήρχε ένας μεγάλος σωρός κοπριάς – είναι ηρωική ποίηση αυτή;  Δεν είναι μόνο κακογραμμένα αλλά και γεμάτα με παραλογισμούς: κάποιος ορθολογιστής Γάλλος είχε υπολογίσει, σωστός καθ΄ όλα ο υπολογισμός του, ότι η ωραία Ελένη θα πρέπει να ήταν 60 χρονών, μπορεί και 100, όταν έγινε ο Τρωικός πόλεμος – ποιος θα πολεμούσε για μια γριά;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΈΧΟΥΜΕ σχηματίσει την εντύπωση ότι οι αρχαίοι Έλληνες περνούσαν τη μέρα τους είτε φιλοσοφώντας  ξαπλωμένοι στις όχθες του Ιλισσού ή του Ηριδανού ποταμού είτε συζητούσαν ισότιμα στην Αγορά και έπαιρναν αποφάσεις  για τα ζητήματα της πόλεως. Πώς έχει σχηματιστεί αυτή η εντύπωση, αυτός ο κοινός τόπος; Το ότι είναι εντελώς ψευδής, ότι πρόκειται δηλαδή για ιδεολογία, αρκεί μια ανάγνωση του Αριστοφάνη ή του Θεόφραστου (Χαρακτήρες) για να μας πείσει. Για τους Χαρακτήρες του Θεόφραστου θα ασχοληθούμε ένα πρωινό διεξοδικά – εάν δεν έχετε διαβάσει αυτό το μικρής έκτασης βιβλίο, σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα. Πρόκειται για αρρωστούργημα – θα πάθετε καραπλακάρα. Διαβάστε Θεόφραστο και μετά Καστοριάδη – θα ξεράσετε! Θα εξηγηθώ παρακάτω.

ΑΠΟ την άλλη, έχουμε επίσης σχηματίσει μια εικόνα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και Ιστορίας  που βασίζεται στα συγγράμματα ιστορικών, τα οποία είναι σχεδόν ίδια. Πρόκειται για την αρχαία ελληνική ιστορία που διδάσκεται στην εκπαίδευση, από το Δημοτικό μέχρι τα μεταπτυχιακά. Μυκηναϊκή εποχή, αρχαϊκή εποχή, Περσικοί πόλεμοι, Πελοποννησιακός πόλεμος, κεφάλαια για την θρησκεία, την Τέχνη, τον αθλητισμό, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, την επιστήμη. Κάποιες μαρξιστικές προσεγγίσεις ή άλλοι συγγραφείς, ο Σπένγκλερ ή ο Τόινμπι για παράδειγμα, απλά διαφοροποιούνται κάπως. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός θεωρείται αξεπέραστος και αξιοθαύμαστος – έθεσε τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ερωτώ για δεύτερη φορά: Πώς έχει σχηματιστεί αυτή η εικόνα, αυτός ο κοινός τόπος; 

ΤΑ πρώτα συγγράμματα της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας συντάχθηκαν κατά τον 19ο αιώνα, προς τα τέλη του μάλιστα. Κάποια μέρα θα ασχοληθώ με την ιστορία, τη γενεαλογία αυτών των συγγραμμάτων. Συντάχθηκαν εκείνη την εποχή γιατί τότε, τον 19ο αιώνα, οι γνώσεις μας για την αρχαία Ελλάδα αυξήθηκαν κατακόρυφα. Οι ιστορικοί δεν βασίζονται πια μόνο στους αρχαίους συγγραφείς ή τη μυθολογία και τη θρησκεία (Παπαρρηγόπουλος!) αλλά και στην αρχαιολογία, την επιγραφική, την νομισματική, την ανθρωπολογία, την εθνολογία, την πολιτισμολογία, τη φιλολογία και τη γλωσσολογία. Παρ΄ όλα αυτά, πληθώρα ζητημάτων παραμένουν μυστήρια, πληθώρα ερωτημάτων παραμένουν αναπάντητα. Να μόνο τρία, πολύ βασικά. Γνωρίζουμε πως σχηματίστηκε η πόλις; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Γνωρίζουμε πως διαμορφώθηκε η δημοκρατία, το αρχικό όνομα της οποίας ήταν ισονομία; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Γιατί και πώς παρήκμασαν η πόλις και η δημοκρατία; Υπάρχει μια γενικά αποδεκτή άποψη; Όχι, δεν υπάρχει και θα αργήσει πολύ να διατυπωθεί – θα δείξω σήμερα γιατί θα αργήσει πολύ. Μπορούμε να κατανοήσουμε την αρχαία ελληνική κοινωνία και Ιστορία από τη στιγμή που δεν έχουν διαυγαστεἰ αυτά τα ζητήματα; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Γιατί δεν μπορούμε να διατυπώσουμε μια γενικά αποδεκτή θεωρία που να ερμηνεύει όλα αυτά τα ζητήματα; Που να οφείλεται άραγε αυτή η ανικανότητα; Υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στις δυο προηγούμενες κοινότοπες εντυπώσεις και τα αναπάντητα ερωτήματα; 

ΟΙ  απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα, φίλες και φίλοι, συνοψίζονται στον όρο Κλασικισμός. Ας δούμε, με λίγα λόγια και απλά,  πρώτα τι είναι ο Κλασικισμός και μετά πως προέκυψαν τόσο οι κοινότοπες εντυπώσεις όσο και τα αναπάντητα ερωτήματα και η μεταξύ τους σχέση – αφού πιω όμως πρώτα ένα καφεδάκι.

Continue reading →