Παρμενίδης: μια βιογραφία

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΟ κείμενο που έγραψα προχτές αναρωτήθηκα, εάν η ετυμολογία και η σημασία του ονόματος του (Παρμενίδης, αφορά τον πατέρα του) και του πατέρα του (Πύρης, που αφορά τον παππού του) μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις σκέψεις τις ίδιες και την προέλευσή τους σχετικά με το εόν και το Είναι, με την πραγματικότητα. Είδαμε ότι και τα δύο ονόματα είναι αριστοκρατικής και πολεμικής προέλευσης. Παρμενίδης είναι ο γιος αυτού που μένει στο πεδίο της μάχης και δεν τρέπεται σε φυγή, ο ατρόμητος, ενώ Πύρης είναι αυτός που είναι ορμητικός και σφοδρός όπως το πυρ που κατακαίει το δάσος. Ο Διογένης Λαέρτιος (ΙΧ, 21-23) επιβεβαιώνει αυτή την υπόθεση: γράφει ότι καταγόταν από γένος ισχυρό, αριστοκρατικό και πλούσιο (γένους τε υπάρχων λαμπρού και πλούτου) – η λάμψη είναι μετωνυμία της ισχύος (ο εκλαμπρότατος , η εκλαμπρότητα). Σήμερα θα αναρωτηθούμε μήπως και η βιογραφία του μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις σκέψεις του περί του εόντος και του Είναι.

ΥΠΑΡΧΕΙ όμως ένα πρόβλημα. Γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη ζωή του. Υπάρχει όμως ένας τρόπος να το αντιμετωπίσουμε με κάποια επιτυχία, τρόπος που έχει περάσει απαρατήρητος και άρα και αναξιοποίητος. Γνωρίζουμε ότι γεννήθηκε στην Ελέα, αποικία των Φωκαέων, στην Κάτω Ιταλία, στο μέσον ακριβώς μεταξύ της Νάπολης (Νεάπολις)και του Ρέτζιο (Ρήγιον), στο νοτιότερο σημείο του ακρωτηρίου της Ιταλίας, αποικίες και οι δύο των Ευβοέων. Για το έτος της γέννησής του υπάρχουν δύο εκδοχές. Ο Διογένης Λαέρτιος (ο.π.) γράφει ότι . . . ήκμαζε δέ κατά την ενάτην και εξηκοστήν ολυμπιάδα, ήταν δηλαδή σαραντάρης το 504-1, άρα θα γεννήθηκε περί το 540-1. Ο Πλάτων (Παρμενίδης, 127a) υποστηρίζει ότι όταν ήρθε στην Αθήνα ήταν 65 χρονών και ο Σωκράτης 20. Αφού ο τελευταίος γεννήθηκε το 470, η επίσκεψη θα έγινε το 450, άρα ο Παρμενίδης θα γεννήθηκε το 515. Θα δούμε ότι η πλατωνική εκδοχή είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα. Ο Διογένης Λαέρτιος γράφει ακόμα ότι . . . λέγεται δε νόμους θείναι τοις πολίταις, ώς φησι Σπεύσιππος εν τω Περί φιλοσόφων, ότι συνέταξε νόμους για την πόλιν της Ελέας. Η πληροφορία αυτή και το γεγονός ότι έγραψε φιλοσοφικό ποίημα μαρτυρούν ότι ήταν ισχυρός και πλούσιος- μόνο αυτοί νομοθετούσαν, ασχολούνταν με τη φιλοσοφία, ήταν εγγράμματοι και μπορούσαν να αγοράσουν τον πανάκριβο πάπυρο.

Continue reading →

Παρμενίδης: ετυμολογία και σημασία

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΙ σημαίνει “Παρμενίδης”, ποια είναι η ετυμολογία του ονόματος του πρώτου φιλοσόφου, κατά τον Πλάτωνα – άρα και του δυτικού πολιτισμού; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα θα συμβάλλουν στην κατανόηση των σκέψεων του Παρμενίδη για το εόν και το Είναι, όπως τις έχει εκθέσει στο φιλοσοφικό του ποίημα Περί φύσιος (Περί φύσεως); Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθούμε σήμερα. Θεωρώ αναγκαίο όμως να παραθέσω κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε το όνομα του φιλοσόφου.

Η πρώτη παρατήρηση αφορά τη σημασία των ονομάτων των ανδρών, της αρχαιοελληνικής αριστοκρατίας κυρίως, μιας και γι΄ αυτήν έχουμε τις περισσότερες μαρτυρίες: στη συντριπτική τους πλειονότητα δηλώνουν είτε γενικά την ισχύ, πολεμική ή κοινωνική είτε κάποια επιμέρους εκδήλωση αυτών των μορφών ισχύος (επιθυμία, σκέψη, απάτη, φήμη, πλούτος και άλλα). Ο αριθμός των ονομάτων, λόγου χάριν, με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό τις λέξεις κράτος, σθένος και κλέος είναι πολύ μεγάλος – ξεπερνούν κατά πολύ τα 200. Να σας θυμίσω μόνο μερικά πολύ γνωστά ονόματα: Πολυκράτης, Ισοκράτης, Σωκράτης, Δημοσθένης, Κλεισθένης, Θεμιστοκλής, Περικλής, Μεγακλής.

Continue reading →

θα ήθελε ο Παρμενίδης να ήταν αθάνατος; (μέθοδος εργασίας για την κατανόηση του παρμενίδειου “εόντος”)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΧΟΥΝ περάσει 2.500 χρόνια από τότε που ο Παρμενίδης συνέθεσε το φιλοσοφικό ποίημα Περί φύσεως και οι φιλόσοφοι και οι ιστορικοί της φιλοσοφίας δεν έχουν καταλήξει ακόμα σε ένα γενικά αποδεκτό συμπέρασμα – και ούτε πρόκειται να καταλήξουν: δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τι είναι, ποιο είναι, πού βρίσκεται αυτό που ο Παρμενίδης αποκαλεί εόν (το μεταγενέστερο όν) και Είναι. Ποια είναι η δυσκολία; Μήπως η δυσκολία έγκειται στην αινιγματικότητα, την αποσπασματικότητα και την αποφθεγματικότητα του τρόπου έκφρασης και διατύπωσης των σκέψεων του Παρμενίδη; Οι δυσκολίες αυτές υπάρχουν, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, αλλά θεωρώ ότι έχουν διογκωθεί, έχουν υπερτονιστεί. Οι κομβικές σκέψεις του φιλοσοφικού του ποιήματος έχουν διατυπωθεί με απλότητα και σαφήνεια: ο Παρμενίδης υποστηρίζει ότι, ό,τι υπάρχει είναι αμετάβλητο, είναι αγέννητο και δεν έχει γίνει, είναι αιώνιο, άχρονο, δεν αυξάνεται και δεν μειώνεται, κατά συνέπεια είναι ένα: αυτό είναι το εόν, το Είναι. Άρα, η μεταβολή, η γέννηση, η δημιουργία, η αύξηση και η μείωση, ο χρόνος, η πολλαπλότητα δεν υπάρχουν – το μη εόν, το μη Είναι δεν υπάρχουν. Γράφει ακόμα ότι το εόν ταυτίζεται με το νοείν, με τη σκέψη, εόν και νοείν είναι ένα – λογική συνέπεια, αφού μόνο το ένα υπάρχει. Επομένως, αυτό που υπάρχει, το εόν, υπάρχει μόνο ως νόημα, ως αποτέλεσμα του νοείν, της σκέψης.

Continue reading →

μεταφυσική της ταχύτητας: το κατοστάρι ανδρών και ο χρόνος μηδέν

φίλες και φίλοι, καλημέρα σας

Έχω την εντύπωση ότι το αγώνισμα του δρόμου (δρόμος σημαίνει ‘τρέξιμο’ ) των 100 μέτρων ανδρών είναι το πιο δημοφιλές αγώνισμα των Ολυμπιακών Αγώνων of modern era, όπως τους χαρακτήρισε η ουρανοκατέβατη βασίλισσα Ελισάβετ – την πτώση αυτήν από τον ουρανό θα τη σχολιάσουμε αύριο. Γιατί άραγε; Γιατί να μην είναι το άλμα σε μήκος, ο ακοντισμός ή η κολύμβηση; Η διαπίστωση αυτή ισχύει και για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας. Επί 13 Ολυμπιάδες, ο δρόμος (ή στάδιον) ήταν το μοναδικό αγώνισμα· μοναδικό αγώνισμα ήταν και στις 28 Ολυμπιάδες που έγιναν πριν την πρώτη επίσημη, το 776 π. Χ. Το σημερινό σημείωμα θα είναι μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα.

Το παγκόσμιο ρεκόρ στα 100 μέτρα ανδρών είναι 9 δευτερόλεπτα και 58 εκατοστά του δευτερολέπτου και το κατέχει ο Γιουσέιν Μπολτ (Usain Bolt). Ήταν 9.72, το έκανε 9.69 και μετά 9.58: 11 εκατοστά του δευτερολέπτου πιο γρήγορα από το προηγούμενο. Ξέρετε τι είναι 11 εκατοστά του δευτερολέπτου; Είναι η αποθέωση της δυτικής μαλακίας, με συγχωρείτε, της δυτικής προόδου ήθελα να πω. Θα αφήσω στην άκρη προς το παρόν το ζήτημα (του τέλους) της αθλητικής προόδου, θα ασχοληθούμε μια από τις προσεχείς ημέρες, θα αφήσω στην άκρη και το ζήτημα της αδυναμίας αντίληψης του χρόνου των 11 ή του ενός εκατοστού του δευτερολέπτου. Οι χρόνοι αυτοί είναι ξένοι προς τη βιολογική-κοινωνική φύση του ανθρώπου, δεν μπορούμε να τον μετρήσουμε με την εμπειρία αλλά μόνο με μια μηχανή, πρόγονος της οποίας είναι το μεσαιωνικό ρολόι, από το οποίο προέρχονται σχεδόν όλες οι μηχανές – και από τα πυροβόλα όπλα οι άλλες, όπως ο κινητήρας.

Θα ήθελα να θέσω το εξής ερώτημα: θα χαρούμε, θα χαρεί η ανθρωπότητα όλη εάν το 9.58 γίνει 9.57; Α βέβαια, θα χαρούμε χαρά μεγάλη! Γιατί; Γιατί έτρεξε πιο γρήγορα; Όχι! Θα χαρούμε διότι το 9.57 είναι πιο κοντά στο 0 (μηδέν) από ό,τι το 9.58. Ο σκοπός μας είναι η επίτευξη του χρόνου μηδέν. Δεν είναι ένας συνειδητός σκοπός, όχι, κατά κανένα τρόπο, είναι λανθάνων, υπαινισσόμενος, υπόρρητος. Τι είναι όμως ο χρόνος μηδέν; Είναι, φίλες και φίλοι, η (αθλητική) συνόψιση της δυτικής μεταφυσικής, του corpus επιθυμιών του δυτικού Κυρίου.

Continue reading →

τα γεράκια του Πενταγώνου και η ουσία του γερακιού στην Ιλιάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα.

Αντικείμενο του σημερινού σημειώματος θα είναι μια πρώτη προσέγγιση της έννοιας της ουσίας, μια πρώτη απόπειρα κατανόησης της προέλευσής της. Η φιλοσοφική έννοια της ουσίας είναι απο τις πιο βασικές του δυτικού φιλοσοφικού ιδιώματος, ασαφούς και αόριστου από τη γέννησή του. Η ασάφεια και η αοριστία αυτή μας παροτρύνει να θέσουμε το ερώτημα: ποια συγκεκριμένη σημασία λανθάνει στην έννοια της ουσίας;

Για να δώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει γι άλλη μια φορά να στρέψουμε το βλέμμα μας στην Ιλιάδα. Τη λέξη ‘ουσία’ δεν θα τη διαβάσουμε εκεί – η αρχαιότερη μαρτυρία της ανάγεται στον Ηρόδοτο (Ι, 192). Ετυμολογικά, η ουσία προέρχεται από τη μετοχή ουσα (θηλ. γένους) του ρήματος ειμί, με την υπαρκτική (και όχι τη συνδετική) σημασία. Κατά συνέπεια, ουσία είναι αυτό που υπάρχει. Τι υπάρχει; Τι αξίζει τον κόπο να υπάρχει; Τι θέλουμε, τι θα θέλαμε να υπάρχει;

Στον Ηρόδοτοτο, η λέξη σημαίνει την ατομική ιδιοκτησία, αυτό που υπάρχει αποκελιστικά σε κάποιον, αυτό που κατέχει κάποιος και είναι μόνο δικό του, σημαίνει δηλαδή την περιουσία, τον πλούτο. Τη λέξη αυτή, που με αυτή τη σημασία τη διαβάζουμε και στον Αριστοφάνη, στον Ευριπίδη, στον Λυσία, τον Ανδοκίδη και σε άλλους, πήρε ο Πλάτων και την έκανε μια φιλοσοφική έννοια.

Continue reading →

εισαγωγή στην ανάγνωση και τη μελέτη του ‘περί φύσιος’ του Παρμενίδη

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα.

Όποιος κι όποια καταπιάνεται με τη (δυτική) φιλοσοφία, όποιος κι όποια έχει στρέψει την προσοχή του/της σε κάποιον φιλόσοφο, είτε αυτός είναι ο Αυγουστίνος ή ο Καρτέσιος, ο Χέγκελ είτε ο Χάιντεγκερ, οφείλει να διαβάσει και να μελετήσει τον Παρμενίδη και ακολούθως τον Πλάτωνα. Το ‘περί φύσιος’ του Παρμενίδη είναι το πρώτο φιλοσοφικό κείμενο της δυτικής φιλοσοφικής γραμματείας, όπως η Ιλιάδα είναι το πρώτο, και αξεπέραστο κατά τη γνώμη μου, της (δυτικής) λογοτεχνίας. Κάθε πρώτο, χρονικά, κείμενο ασκεί μια γοητεία μιας και είναι το πρώτο που μας λέει πράγματα που μας απασχολούν ακόμα και σήμερα.

Αυτός είναι ο λόγος που θα αφιερώσουμε μια σειρά σημειωμάτων στην ανάγνωση και τη μελέτη του Παρμενίδη. Αρχικά, θα δημοσιεύσουμε το κείμενο και ένα ευρετήριο λέξεων. Ακολούθως, θα στρέψουμε τη προσοχή μας στη μελέτη της γλώσσας του κειμένου για να μπορέσουμε να αποκαλύψουμε ποιος είναι ο Παρμενίδης και τι θέλει να μας πει. Η γλώσσα του μας βεβαιώνει ότι ο Παρμενίδης είναι ένας αριστοκράτης της εποχής του (συνομίληκος του Πινδάρου και του Αισχύλου), ο δε Ηρόδοτος μας λέει ότι ήταν απόγονος πειρατών.

Το ‘περί φύσιος’ είναι μια καταγραφή των αριστοκρατικών αξιών και επιθυμιών όχι μόνο της αριστοκρατίας της Ελέας, της κάτω Ιταλίας ή της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας στο σύνολό της, αλλά όλων των Κυρίων, του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Ποιες είναι αυτές οι αξίες, αυτές οι επιθυμίες; Είναι οι αξίες της ισχύος, οι επιθυμίες της αύξησης αυτής της ισχύος. Η μελέτη της γλώσσας μας ενθαρρύνει να διατυπώσουμε την άποψη ότι η καταγραφή αυτή γίνεται με δυο τρόπους: με τον παραδοσιακό, δηλαδή με τον κώδικα της επικής ποίησης, αλλά και με έναν άλλο, ένα νέο αριστοκρατικό κώδικα απόκρυψης της σημασίας και της παραγωγής νοήματος: με τον φιλοσοφικό κώδικα, με γενικούς, ασαφείς, αόριστους όρους που αποσκοπεί στην απόκρυψη του αντικειμένου του, που δεν είναι άλλο από την Κυριαρχία. Αυτό είναι το εόν του Παρμενίδη, η Κυριαρχία. Ο Παρμενίδης με το ‘περί φύσιος’ κάνει αυτό που κάνει η Οριστική Έγκλιση: ορίζει ποια είναι η πραγματικότητα, τι υπάρχει και τι δεν τυπάρχει (και τι δεν μπορεί να υπάρξει). Τι υπάρχει; Η Κυριαρχία. Τι δεν υπάρχει, τι δεν μπορεί να υπάρξει; Η μή- Κυριαρχία, το μη-εόν.

Continue reading →