είναι αισχρό μια ληστρική επιδρομή να διαρκεί πολύ και να επιστρέφεις στο σπίτι με άδεια χέρια

Ιλιάς Β 298

(αισχρόν τοι δηρόν τε μένειν κενεόν τε νέεσθαι)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΣ κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο κι ας μεταφερθούμε στην προ του τηλεγράφου, του αεροπλάνου  και του ηλεφώνου εποχή. Θα μπορούσα να στείλω γράμμα σε φίλο μου στην Ιαπωνία ή στη Βραζιλία κι αυτός να μου απαντήσει. Πόσος χρόνος θα χρειαζόταν για να ολοκληρωθεί αυτή η επικοινωνία μέσω της ταχυδρομικής υπηρεσίας; Μήνες. Πόσος χρόνος απαιτείται σήμερα; Σηκώνω το τηλέφωνο, παίρνω τον αριθμό, το σηκώνει ο φίλος μου και μιλάμε.  Πληκτρολογώ μήνυμα στον υπολογιστή και ακαριαία φτάνει στην Ιαπωνία και στη Βραζιλία.  Την εξέλιξη αυτή την χαρακτηρίζουμε πρόοδο. Με τον ίδιο τρόπο μπορώ να επενδύσω ακαριαία κάποιο κεφάλαιο για να κερδίσω περισσότερα χρήματα σε οποιοδήποτε χρηματιστήριο του πλανήτη ή να αποσύρω πάλι ακαριαία την επένδυσή μου, για να αποφύγω απώλειες και χασούρα. Μπορούμε να αυξήσουμε την ταχύτητα μετάδοσης μηνύματος  ή την ταχύτητα επένδυσης κεφαλαίου; Δεν μπορούμε –  η αποστολή και η επένδυση γίνεται ακαριαία, σε χρόνο μηδέν. Η επιθυμία μας έχει εκπληρωθεί. Τι είναι όμως το ακαριαίο, ο χρόνος μηδέν; Γιατί τον επιθυμούμε; Είναι δυνατόν αυτή η επιθυμία να εκπληρωθεί σε όλα τα κοινωνικά πεδία; Εάν δεν είναι, ποιες είναι οι συνέπειες;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΕΡΙΜΕΝΩ με αγωνία να κυκλοφορήσει ο πρώτος τόμος της τριλογίας ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ κατανόησης του Θανάση Φωκά (εκδ. Broken Hill),  “με την οποία ο Φωκάς απαντά σε θεμελιώδη ερωτήματα για τις δομές και τις διαδρομές της δημιουργικότητας, τη φύση της γνώσης και τη σχέση του εγκεφάλου με την τέχνη και την επιστήμη” (από συνέντευξη στην Καθημερινή, 28.12.2022). Παραθέτω ένα απόσπσμα από τη συνέντευξη για να δούμε πόσο ενδιαφέρον θα είναι αυτό το βιβλίο, τα πολλά που θα μάθουμε και θα σκεφτούμε:

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΝ και η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης (big bang) έχει γίνει γενικά αποδεκτή, υπάρχουν κάποιοι, λίγοι, αστροφυσικοί και κοσμολόγοι που δεν την δέχονται και προτείνουν άλλες θεωρίες. Δεν είμαι σε θέση να τις εκθέσω λεπτομερώς, δεν είμαι σε θέση να κρίνω, δεν είμαι σε θέση να υποστηρίξω  αυτή ή την άλλη θεωρία. Οι γνώσεις μου είναι ελάχιστες –  το ελάχιστες είναι ευφημισμός. Μου επιτρέπεται όμως να θέσω κάποια ερωτήματα και να διατυπώσω κάποιες παρατηρήσεις που αφορούν επιστημολογικά ζητήματα και ζητήματα της κοινωνιολογίας της γνώσης.

ΑΣ δούμε πρώτα τον όρο big bang, μεγάλη έκρηξη. Τι είναι αυτό το big, τι σημαίνει μεγάλη; Προφανώς υπάρχουν εκρήξεις διαφόρων μεγεθών –  υπάρχουν πολύ μικρές, μικρές, μέτριες, μεγάλες εκρήξεις. Μια έκρηξη μισού κιλού πυρίτιδας ή δυναμίτιδας  είναι μικρή σε σχέση με μια έκρηξη δέκα κιλών πυρίτιδας ή δυναμίτιδας. Η πρώτη ποσότητα δεν μπορεί να γκρεμίσει μια πολυκατοικία, η δεύτερη μπορεί. Η πρώτη μπορεί να κάνει κομμάτια ένα μικρό βράχο, η δεύτερη μπορεί να κονιορτοποιήσει ένα μικρό λόφο. Η πρώτη, η μικρή έκρηξη, παράγει μικρότερη ποσότητα ενέργειας από τη δεύτερη, τη μεγάλη. Η πρώτη είναι  λιγότερο ισχυρή από τη δεύτερη. Οι εκρήξεις λοιπόν έχουν σχέση με ισχύ και την παραγόμενη ενέργεια: οι έννοιες της ισχύος και της ενέργειας δηλώνονται με τις λέξεις πυρίτιδα και δυναμίτιδα (<δύναμις= ισχύς).

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Στο τέλος του δεύτερου βιβλίου του συγγράματος Περί ουρανού (298a10) ο Αριστοτέλης γράφει τα εξής: “Για όλους αυτούς τους λόγους, δεν λένε πράγματα αστήρικτα και αβάσιμα όσοι υποθέτουν ότι μετά την περιοχή των Ηρακλείων στηλών (σημερινό Γιβραλτάρ) βρίσκεται η Ινδία και ότι μία είναι η θάλασσα που τις ενώνει”. (Διό τους υπολαμβάνοντας συνάπτειν τον περί τας Ηρακλείας στήλας τόπον τω περί την Ινδικήν, και τούτον τον τρόπον είναι την θάλασσαν μίαν, μη λίαν υπολαμβάνειν άπιστα δοκείν).  Είναι βέβαιο ότι αυτές τις γραμμές είχε διαβάσει ο Χριστόφορος Κολόμβος και αποφάσισε να πάει στην Ινδία πλέοντας δυτικά. Εκείνο που δεν ήξεραν, και έμαθαν, ήταν ότι μεταξύ Ευρώπης και Ινδίας υπήρχε μια άλλη ήπειρος. Σύμφωνα με αυτά που γράφει ο Αριστοτέλης είναι βέβαιο ότι τον 4ο π. Χ. αιώνα υπήρχαν κάποιοι που υπέθεταν, και ο Αριστοτέλης συμφωνούσε μαζί τους, ότι η Γη ήταν σφαιρική. Εφ΄όσον λοιπόν ήταν σφαιρική, η Ινδία θα βρισκόταν δυτικά της Ευρώπης. Δεν ήταν μόνο σφαιρική αλλά ήταν ακίνητη και στο κέντρο του πεπερασμένου σύμπαντος.  Πώς έφτασε σε αυτά τα συμπεράσματα ο Αριστοτέλης; Πώς σκέφτηκε και έφτασε σε ένα σωστό συμπέρασμα (σφαιρική) και σε δύο που δεν ήταν σωστά, όπως αποδείχτηκε πολλούς αιώνες μετά; Είναι δυνατόν οι συλλογισμοί μας να είναι λαθεμένοι και να φτάσουμε σε σωστά συμπεράσματα; Ναι, είναι. Με τον ίδιο τρόπο, σκεφτόμενος λαθεμένα, ο Κοπέρνικος έφτασε στο σωστό συμπέρασμα, ότι η Γη δεν είναι ακίνητη και ότι δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος, ότι κινείται γύρω από τον ήλιο.

Continue reading →

rafale: καταιγίδα, λαίλαπα, καταιγιστικά πυρά αυτόματου όπλου με διακοπές)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ποτέ – όπως και όλα τα άλλα πολεμικά αεροσκάφη που έχουμε αγοράσει κατά καιρούς και τα πουλήσαμε για παλιοσίδερα –  όσα δεν έπεσαν από βλάβη ή από κακό χειρισμό του κυβερνήτη και καταστράφηκαν.  Τα Rafale μια μέρα, όσα δεν πέσουν εντός της γλυκιάς πατρίδος μας, θα πουληθούν κι αυτά για παλιοσίδερα και θα αγοράσουμε άλλα. Δεν θα χρησιμοποιηθούν ποτέ διότι πόλεμος με την Τουρκία δεν πρόκειται να γίνει, όσο υπάρχει το ΝΑΤΟ και όσο η Δύση, με επί κεφαλής τις ΗΠΑ, περικυκλώνει και πολιορκεί τη Ρωσία και τη Σιβηρία. Θα μου πείτε, μα γιατί τότε τα αγοράζουμε, αφού δεν θα τα χρησιμοποιήσουμε ποτέ; Θα επιτεθεί η Δύση στη Ρωσία; Όχι. Θα τα χρησιμοποιήσει το ελληνικό κράτος για να καταστείλει εξέγερση του λαού; Όχι. Τότε;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΠΕΥΘΥΝΟΜΑΙ προς τον Θεό και τον ρωτώ: πόσα φύλλα έχουν τα δέντρα στο τροπικό δάσος του Αμαζονίου; Πόσες στα σταγόνες βροχής έπεσαν τον Μάρτιο του 2020 στην Αττική;  Ο παντογνώστης Θεός γνωρίζει τα πάντα, γνωρίζει και τις απαντήσεις στα ερωτήματα που του έθεσα. Δεν μπορεί όμως να μου τις ανακοινώσει. Ξέρουμε το γιατί: γιατί δεν υπάρχει, άρα δεν γνωρίζει.

ΜΠΟΡΟΥΜΕ να τα γνωρίζουμε όλα, θα μπορέσουμε να τα γνωρίσουμε όλα; Πώς θα τα καταφέρουμε; Τι θα κερδίσουμε εάν τα γνωρίζουμε όλα; Αυτά, φίλες και φίλοι, είναι τρία από τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στο μέλλον, το προσεχές, όχι το απώτερο ή το απώτατο. Σήμερα θα διατυπώσω τις δικές μου απαντήσεις και τα ξαναλέμε.

Continue reading →

‘η μαγική λέξη είναι η απόσταση’

Σ. Τσιόδρας

 

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΕΝ χάνουν την παραμικρή ευκαιρία που τους παρουσιάζεται για να πραγματοποιήσουν τις επιδιώξεις τους, της επιθυμίες τους, να αυξήσουν την ισχύ τους, να μας αποδυναμώνουν και να μας καταστρέφουν λειτουργικά, δηλαδή να είμαστε χρήσιμοι αλλά υπάκουοι, να μην μπορούμε να δούμε κάτι πέραν του υπάρχοντος, να μην μπορούμε να συνεργαστούμε, να μην μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι άλλο. Αυτό που ήθελαν πάντα αλλά δεν μπορούν παρά μόνο εν μέρει να πραγματοποιήσουν, να είμαστε μακριά ο ένας από τον άλλον, σε απόσταση, να μην σχετιζόμαστε, με αφορμή τον κορονοϊό το τονίζουν και το επαναλαμβάνουν συνεχώς. Από τότε, όποτε, που εμφανίστηκε η κυριαρχική σχέση, η σχέση μεταξύ Κυρίου και Υποτελούς,  η επιδίωξη της επιβολής της απόστασης μεταξύ των Υποτελών ήταν μία από τις πρώτες και τις βασικές. Η εγγύτητα, η συμβίωση, η συνεργασία μεταξύ των Υποτελών αποτελεί θανάσιμη απειλή για την Κυριαρχία. Είναι ένας από τους εφιάλτες τους. Θέλουν να απαλλαγούν από αυτόν.

ΜΕΧΡΙ τώρα οι πιο αποτελεσματικοί τρόποι της  επιβολής, της εμπέδωσης της  απόστασης μεταξύ των Υποτελών ήταν ο ανταγωνισμός, ο ατομικισμός, η κτητικότητα, ο φόβος, η μίμηση του Κυρίου. Τώρα, με τον κορονοϊό, προστίθεται άλλος ένας, ακόμα πιο αποτελεσματικός, απείρως αποτελεσματικότερος. Θα επιχειρήσουν να τον παρατείνουν όσο γίνεται πιο πολύ, να τον κάνουν καθημερινή πρακτική, τέρμα οι χειραψίες και τα φιλιά και αγκαλιές. Όχι μόνο θα είμαστε μακριά ο ένας από την άλλη αλλά δεν θα βλεπόμαστε κιόλας, θα φοράμε όλοι και όλες μάσκες, για μήνες, για χρόνια, όσο πιο πολύ, τόσο το καλύτερο. Απόσταση και απόκρυψη του προσώπου!

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΥΝΑΝΤΩ και συζητώ συχνά με μαρξιστές, φίλους και μη, οι οποίοι υποστηρίζουν σθεναρά  ότι μια μέρα ο άνθρωπος θα κυριαρχήσει ολοσχερώς πάνω στη φύση και έτσι μια μέρα θα γίνουμε αθάνατοι σωματικά. Θα την κατατροπώσουμε τη φύση. Ο άνθρωπος θα γίνει πανίσχυρος, η πανίσχυρη φύση και ο πανίσχυρος θάνατος θα ηττηθούν κατά κράτος. Το ότι θα υποτάξουμε τη φύση και θα κάνουμε ό,τι θέλουμε το έγραψε και το πίστευε και ο Κάρολος. Δεν γνωρίζω, δεν θυμάμαι να έγραψε ότι θα γίνουμε αθάνατοι. Το έγραψε όμως ο Σάββας Μιχαήλ – πλήρης κυριαρχία επί της φύσης σημαίνει μια κυριαρχία άνευ όρων και ορίων. Έγραψε μάλιστα ότι σε μια κομμουνιστική κοινωνία δεν θα υπάρχουν καθόλου απαγορεύσεις, θα καταργηθεί ακόμα και η αιμομιξία.

ΠΟΛΥ πριν τον Μαρξ και τους μαρξιστές – να σημειώσουμε ότι δεν ενστερνίζονται όλοι οι μαρξιστές τις απόψεις περί της σωματικής αθανασίας- οι ήρωες και οι αριστοκράτες της αρχαίας Ελλάδας επιθύμησαν και διατύπωσαν και ευθέως και υπαινικτικά την επιθυμία της σωματικής αθανασίας. Ο θάνατος, βίαιος ή φυσικός,  είναι απόλυτη απώλεια του πλούτου και της ισχύος, είναι ήττα εξευτελιστική. Δεν μπορούσε να ανεχτεί την απώλεια του πλούτου και της ισχύος και κατέστησε τη φύση και τον θάνατο ασυμβίβαστους αντιπάλους, εχθρούς. Η εξάρτηση αυτή από τη φύση τούς ήταν πολύ ενοχλητική. Ενοχλητική τους ήταν η εξάρτηση και από τους Υποτελείς. Αυτές τις δύο εξαρτήσεις ήθελαν να τις εξαλείψουν. Δεν μπορούσαν όμως!

ΕΤΣΙ, ικανοποίησαν αυτές τις επιθυμίες με τη φαντασία τους. Φαντάστηκαν τους εαυτούς τους ως αθάνατους, ως να είχαν καταργήσει την εξάρτηση και από τη φύση και από τους Υποτελείς. Φαντάστηκαν τους εαυτούς τους και αθάνατους και χωρίς Υποτελείς. Τα διαβάζουμε στην Ιλιάδα. Είναι οι θεοί του Ολύμπου. Εάν είμαστε αθάνατοι, δεν θα τους χρειαζόμαστε τους Υποτελείς – τι να τους κάνουμε; Η όλη αυτή κατάσταση προκάλεσε δύο πολύ ενδιαφέρουσες καταστάσεις, οι οποίες δεν έπαψαν και δεν θα πάψουν να μας ενδιαφέρουν.

ΔΕΝ εκπλήρωσαν μόνο φαντασιακά την επιθυμία της σωματικής αθανασίας αλλά αναρωτήθηκαν: πώς θα γίνουμε αθάνατοι; Πώς οι θεοί του Ολύμπου, που τους γέννησε μάνα ( θα δούμε παρακάτω τι έγινε με τη θεά Αθηνά),  είναι αθάνατοι, τι κάνουν και είναι αθάνατοι; Η απάντηση: τρώνε αμβροσία και πίνουν νέκταρ. Τι είναι αυτά; Τροφή ή φάρμακα; Πριν απαντήσουμε, ας θυμηθούμε ότι και άλλες πολλές επιθυμίες (αύξησης της ισχύος) καταγράφει η Ιλιάδα. Στο εργαστήριο του Ηφαίστου, ραψωδία Σ, υπάρχουν αυτόματα οχήματα και ρομπότ μεταλλικά – ενώ οι δούλοι φθείρονται και πεθαίνουν, τα ξύλινα οχήματα κι αυτά φθείρονται και σαπίζουν. Η Ίρις, η θεά της μετάδοσης πληροφοριών και μηνυμάτων, το σημερινό Ίντερνετ, κινείται με την ταχύτητα της σκέψης. Η Ήρα μετακινείται στον ουρανό με ιπτάμενο άρμα. Ο Ζεύς έχει ένα όπλο με μεγάλο βεληνεκές και ακρίβεια – τον κεραυνό.

ΤΙ είναι λοιπόν η αμβροσία και το νέκταρ – αμβροσία σημαίνει την τροφή που σε κάνει αθάνατο (α – βροτός, θάνατος) και το νέκταρ, το ποτό,  είναι ο κύριος (-ταρ) του θανάτου (νεκ-, νέκυς, νεκρός). Δεν μπορούσαν οι ήρωες να δεχτούν ότι θα είναι αθάνατοι και δεν θα τρώνε και δεν θα πίνουν, δεν θα γαμάνε και δεν θα πολεμάνε! Θα είμαστε και αθάνατοι, άρα δεν έχουμε τίποτα ανάγκη, θα είμαστε όμως και θνητοί – πώς θα στερηθούμε τόσες πολλές και ευχάριστες ηδονές; Ας θυμηθούμε επίσης ότι τα περισσότερα φάρμακα, μέχρι πρό τινος, ήταν τροφές. Υπήρχαν και φάρμακα αλλά ήταν πολύ λίγα. Ο Ιπποκράτης πρότεινε για στομαχικά προβλήματα σούπα από νεογέννητα κουτάβια – ναι, ναι, καλά διαβάσατε! Για πάρα πολλές ασθένειες πρότεινε το περπάτημα πολλών χιλιομέτρων.

Η αμβροσία και το νέκταρ είναι και τροφή και φάρμακο. Εάν ρωτήσουμε, που πώς εξασφάλιζαν οι θεοί την αμβροσία και το νέκταρ, απάντηση δεν θα έχουμε. Είναι καθαρά πλάσματα της φαντασίας. Ναι, αλλά αυτή η φαντασία υπαινίσσεται κάποια προσδοκία: εάν μπορούσαμε να φτιάξουμε αμβροσία και νέκταρ, θα γινόμασταν αθάνατοι. Η αμβροσία και το νέκταρ είναι τα πρώτα σπέρματα της δυτικής επιστήμης και τεχνικής. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι γνώσεις που συστηματοποιήθηκαν σε σύστημα για πρώτη φορά και αποτέλεσαν μια επιστήμη ήταν η ιατρική (τέχνη: τεχνική και επιστήμη μαζί).

Η επιθυμία της σωματικής αθανασίας, η επιθυμία της αύξησης της ισχύος ήταν η αιτία της εμφάνισης της ιατρικής. Δεν διατυπώνεται ούτε στον Ιπποκράτη ούτε στον Γαληνό – εάν δεν κάνω λάθος. Αυτή είναι όμως η τελική αιτία, ο σκοπός, ο στόχος. Και όπου υπάρχει σκοπός και στόχος εκεί υπάρχει και νόημα. Η Ιστορία, λόγου χάριν, έχει νόημα μόνο όταν υπάρχει σκοπός, όταν υπάρχει στόχος. Η δυτική Κυριαρχία έχει σκοπούς και στόχους, άρα η Ιστορία έχει νόημα. Η αρχαία ελληνική κυριαρχία διατυπώνει επιθυμίες αλλά δεν τις εντάσσει στον χρόνο, στο μέλλον. Η Ιστορία για τους αρχαίους Έλληνες ήταν το παρελθόν, ας μη το ξεχνάμε. Το παρελθόν θα επαναληφθεί, μας λέει ο Θουκυδίδης, δεν υπάρχει στόχος και σκοπός, δεν υπάρχει νόημα. Για την εβραϊκή σκέψη, η Ιστορία, το μέλλον δηλαδή, έχει σκοπό και στόχο, έχει νόημα. Το παρελθόν δεν θα επαναληφθεί! Αυτή είναι η εσχατολογία. Αυτή ήταν η κόλλα που κόλλησε την αρχαία ελληνική και εβραϊκή σκέψη: οι επιθυμίες προβάλλονται στο μέλλον και προσδοκάται η εκπλήρωσή τους, η πραγματοποίησή τους. Η φιλοσοφία της ιστορίας, η ανακάλυψη του νοήματος, του σκοπού, του στόχου της ιστορίας, είναι επινόηση της εβραϊκής σκέψης, όχι της αρχαίας ελληνικής.

ΚΑΙ ενώ η ιατρική, η παθολογία ας πούμε, μεταξύ των άλλων, περιορίστηκε στην αντιμετώπιση των ασθενειών και στη διαχείριση της υγείας των πληθυσμών (βιοεξουσία, βιοπολιτική, κοινωνική ιατρική, προληπτική ιατρική κοκ.), παρακλάδια της (βιολογία, γενετική κτλ.) στοχεύουν στην εκπλήρωση της επιθυμίας της σωματικής αθανασίας. Η διαπίστωση αυτή δεν αφορά μόνο την ιατρική. Από το 1300 μ. Χ. μέχρι σήμερα,  μία μετά την άλλη εκπληρώνονται οι επιθυμίες που καταγράφηκαν στην Ιλιάδα.  Το 1300 έχουμε τα πρώτα πυροβόλα  – τι να σου κάνει ο κεραυνός. Τον 15ο και 16ο αιώνα η Δύση ανακαλύπτει τα αρχαία ελληνικά κείμενα και αντιλαμβάνεται ότι το ενδιαφέρον τους είναι εστιασμένο στην αύξηση της ισχύος. Η Ιλιάδα διαβάζεται και μεταφράζεται σε όλες τις γλώσσες της δυτικής Ευρώπης. Όταν λέμε Αναγέννηση εννοούμε την αναγέννηση, την αναβίωση των επιθυμιών αύξησης της ισχύος που καταγράφηκαν στην Ιλιάδα, στον Πλάτωνα, στον Αριστοτέλη. Και προτιμούν την Ιλιάδα και τον Πλάτωνα γιατί εστιάζουν στις επιθυμίες, όχι στην προσπάθεια εκπλήρωσής τους. Οι λύσεις και οι έρευνες του Αριστοτέλη είναι απαρχαιωμένες – ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος και ο Κέπλερ, ο Νεύτων στην συνέχεια δίνουν τη χαριστική βολή στον αριστοτελισμό.

ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ αυτής της κυριαρχικής παράδοσης είναι και ο Μαρξ. Δεν είναι μόνο αυτό αλλά είναι μια πολύ σημαντική πτυχή της σκέψης του. Να γίνουμε πιο ισχυροί από τη φύση, να την καθυποτάξουμε, να γίνουμε όλοι αθάνατοι. Σε μια κοινωνία όμως που δεν θα υπάρχουν καπιταλιστές και προλετάριοι. Αυτός είναι ο ανθρωπισμός του Μαρξ. Ο Μαρξ σκεφτόταν σε αυτή την περίπτωση όπως οι Κύριοι του δυτικού πολιτισμού: να καταργήσουμε κάθε εξάρτηση από τη φύση. Ο αγαπημένος του ήρωας ήταν ο Προμηθέας, ο θεός της τεχνικής. Το ότι η κατάργηση της εξάρτησης είναι μια επιθυμία ενίσχυσης της Κυριαρχίας, αναπαραγωγής της και διαιώνισής της ήταν κάτι που δεν μπορούσε να διανοηθεί. Ήταν αιχμάλωτος της σκέψης της εποχής του, του πολιτισμού του. Δεν μπορούσε να σκεφτεί ότι η ζωή επινόησε τον θάνατο για να μπορέσει να συνεχίσει να υπάρχει, ότι, εάν δεν υπάρχει θάνατος,  δεν μπορεί να υπάρξει ζωή. Δεν μπορούσε, ήταν κάτι το αδιανόητο.