Κύκλοι Διαλέξεων

There are 1.086 posts filed in Κύκλοι Διαλέξεων (this is page 7 of 109).

Ιλιάδα: ήρωα, σκέψου! υπάρχουν όρια! (1)

φθίσει σε τό σόν μένος

(η ισχύς σου, η γενναιότητά σου,  θα σε σε καταστρέψει)

Ζ 407

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ πρώτο λογοτεχνικό (το λέμε εμείς σήμερα) κείμενο του δυτικού πολιτισμού είναι η Ιλιάς (ποίησις) – κι αρχίζει με τη λέξη μήνιν, που είναι και η πρώτη λέξη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (οργή, τσαντίλα, θυμός).  Ο ποιητής/συνθέτης/αφηγητής της προσάπτει τον χαρακτηρισμό ουλομένην (Α2): θα ευχόμασταν να  είχε χαθεί (η οργή),  να μην υπήρχε, διότι προκαλεί πολλά δεινά στην κοινότητα, υπονομεύει το γενικό συμφέρον, μειώνει την ισχύ του συνόλου. Πολλοί και πολλές, μεταξύ των οποίων κι εγώ, θεωρούν ότι είναι το σημαντικότερο, το σπουδαιότερο κείμενο του πολιτισμού μας. Γιατί όμως; Έχουν διατυπωθεί πολλές απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα, με τις οποίες συμφωνώ, αλλά τις βρίσκω ελλιπείς και ανεπαρκείς. Η Ιλιάδα συντέθηκε κατά τη διάρκεια της γένεσης του δυτικού πολιτισμού, κατά την αρχαϊκή εποχή (750-500 π. Χ.), κατά συνέπεια είναι μια πρώτης τάξης ιστορική πηγή για τις απαρχές του. Μας λέει πολλά (μετά από προσεκτική ανάγνωση και διεξοδική μελέτη βεβαίως)  όχι μόνο για τις πρώτες μέρες του πολιτισμού μας, για το παρελθόν,  αλλά και για το παρόν και για το μέλλον, μιας και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμά του παραμένει απαράλλακτο, αναλλοίωτο (πρόκειται για την επιθυμία αύξησης του πλούτου, της ισχύος και της φήμης).

ΔΕΝ επιδέχεται την παραμικρή αμφιβολία η επισήμανση ότι η Ιλιάδα ήταν πολύ δημοφιλής –  και τις πρώτες μέρες της σύνθεσής της και καθ΄ όλη τη διάρκεια του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, μέχρι τον 5ο και 6ο μ. Χ. αιώνα, πάνω από 1200 χρόνια. Στη συνέχεια, η ανάγνωση και η μελέτη της περιορίστηκε στους βυζαντινούς λόγιους, που την αντέγραφαν αδιαλείπτως και την σχολίαζαν για να γίνει κατανοητή,  κι από αυτούς, τον 15ο αιώνα, μεταβιβάστηκε στους  λόγιους της δυτικής Ευρώπης. Κι έτσι έφτασε και σε μας. Σήμερα είναι λίγοι και λίγες που την διαβάζουν και την μελετούν, το ενδιαφέρον όμως γι’  αυτό το κείμενο παραμένει αμείωτο. Είναι λίγοι και λίγες γιατί η κατανόησή της και η ερευνητική ανάγνωσή της προϋποθέτει μελέτη δεκαετιών, καθημερινή εργασία εφ΄ όρου ζωής- εάν κολλήσεις την ψώρα της Ιλιάδας, δεν θεραπεύεσαι ποτέ, με τίποτα. Κάθε χρόνο εκδίδονται και πολλές και ενδιαφέρουσες μελέτες και πολλά άρθρα σε φιλολογικά περιοδικά. Υπάρχει μια διεθνής ομηρική, και ειδικότερα ιλιαδική, κοινότητα αναγνωστών και μελετητών και νομίζω πως τα επόμενα χρόνια το ενδιαφέρον για την Ιλιάδα θα τονωθεί –  μιας και ζούμε τα αδιέξοδα και το τέλος, θα έλεγα του πολιτισμού μας.

Continue reading →

βία, βίος, ζω, υγιής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΙ μπορεί να μας μαρτυρήσει για το παρελθόν, για τον πολιτισμό, για την οικονομία, την ηθική και τις άλλες κοινωνικές σχέσεις η Ιστορική Γραμματική και η Ιστορική Γλωσσολογία, αντικείμενο των οποίων είναι η μελέτη της εξέλιξης της μορφής, της προφοράς και της σημασίας των λέξεων; Εάν μπορεί να μας πει κάτι, τότε θα πρέπει να την συμπεριλάβουμε στο σώμα των ιστορικών πηγών. Η Ιστορική Γραμματική  ως ιστορική πηγή θα είναι ένα από τα ερευνητικά αντικείμενα με τα οποία θα ασχοληθούμε φέτος. Να ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η αρχική σημασία της λέξης αγρός είναι λιβάδι –  η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας το επιβεβαιώνουν πολλές φορές. Η λέξη αγρός συγγενεύει ετυμολογικά με το ρήμα άγ-ω, αρχική σημασία του οποίου είναι «οδηγώ το κοπάδι των ζώων για βοσκή στο λιβάδι». Η λέξη αγ-ρός σημαίνει «πολλή βοσκή, λιβάδι πλούσιο σε βοσκή». Άγ-ρα είναι το κυνήγι, το κυνήγι σε λιβάδι. Κατά την αρχαϊκή εποχή (750-500 π. Χ.) απέκτησε τη σημασία του καλλιεργημένου χωραφιού –  θα εντοπίσουμε τη λέξη και με αυτή τη σημασία  στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια.  Πώς από λιβάδι ο αγρός έγινε καλλιεργημένο χωράφι; Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης δεν υποβάλλει την υπόνοια ότι το λιβάδι μετατράπηκε σε καλλιεργημένο χωράφι; Η αλλαγή αυτή της σημασίας συμφωνεί με άλλες μαρτυρίες,  σύμφωνα με τις οποίες κατά την αρχαϊκή εποχή ολοκληρώθηκε η εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας και η στροφή προς τη γεωργία με τη χρήση δούλων. Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης αγρός συγκαταλέγεται μεταξύ των ιστορικών πηγών.

Continue reading →

ακρίβεια: το χρήμα ως μέσον αρπαγής (του ξένου πλούτου)

δώς αγαθή, άρπαξ δε κακή, θανάτοιο δότειρα

να δίνεις είναι καλό, να αρπάζεις είναι κακό, προκαλεί θάνατο

(Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 356)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΚΑΘ΄ όλη τη διάρκεια της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης, ας πούμε 2 εκ. χρόνια, και κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας  ανθρώπινου γένους, 95 χιλιάδες χρόνια από τα εκατό, η αρπαγή ξένου πλούτου ήταν παντελώς άγνωστη. Ζούσαμε σε ολιγομελείς ομάδες, μέχρι 50, και ο πλούτος που διαθέταμε δεν ήταν υλικός. Ο κοινωνικός πλούτος ήταν κυρίως οι σχέσεις μας με τους άλλους και οι γνώσεις μας, που ήταν κοινό κτήμα. Ό,τι γνωρίζαμε, το μεταβιβάζαμε στα παιδιά κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Και όταν μαθαίναμε κάτι νέο, αυτή η γνώση μεταδιδόταν αμέσως όχι μόνο στα άλλα μέλη της ομάδας αλλά και στις γειτονικές ομάδες. Λόγω της καθημερινής ενεργητικής αλληλεπίδρασης, λόγω της συμβίωσης, και να ήθελες να κρύψεις κάτι, δεν μπορούσες. Δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία, υπήρχε όμως κατοχή προσωπικών αντικειμένων –  μη τα συγχέουμε αυτά τα δύο! Το προσωπικό αντικείμενο (εργαλείο, όπλο, ρούχο, κόσμημα κ.α.) θεωρούνταν μέρος του σώματος: όχι μόνο τα είχαν όλοι αλλά ήταν αδιανόητο να το πάρεις, να το αρπάξεις από τον άλλον, την άλλην. Υπήρχε όμως το δώρο και η ανταλλαγή –  θα έχετε διαβάσει το βιβλίο του Μαρσέλ Μος “Το δώρο”. Όταν σου χάριζαν ένα δώρο, έπρεπε να το ανταποδώσεις κάποια στιγμή, σε κάποια περίσταση. Το δώρο και η ανταπόδοσή του είχε περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα παρά ικανοποιούσε κάποια έλλειψη ή ένδεια: διεύρυνε τις σχέσεις πέραν της ομάδας, εμπλούτιζε την ομάδα με νέες σχέσεις. Και δεν δώριζες κάτι που ήταν για πέταμα –  δώριζες κάτι το ιδιαίτερο, το ξεχωριστό.

Continue reading →

οι τρεις τρόποι του πολέμου: ο τροφοσυλλεκτικός, ο ποιμενικός και ο κρατικός

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΥΠΑΡΧΟΥΝ πολλά κοινωνικά φαινόμενα για τα οποία δεν μπορούμε να διατυπώσουμε έναν ορισμό που να καλύπτει όλες τις εκφάνσεις τους. Εάν ορίσουμε, εάν βάλουμε όρια, αφήνουμε πολλά χαρακτηριστικά εκτός ορισμού. Ο ορισμός είναι μια δυτική πολιτισμική απόπειρα να εντοπίσουμε αμετάβλητες, μόνιμες, σταθερές οντότητες μέσα στην κοινωνική πραγματικότητα –  προέρχεται από την μη παραδοχή της αλλαγής, της μεταβολής, από την λατρεία της αμεταβλησίας και της αιώνιας διάρκειας. Ο Πλάτων στους πρώιμους διαλόγους του αποπειράται να ορίσει τη δικαιοσύνη, την ανδρεία, τη σωφροσύνη, το όσιο αλλά πάντα οι απόπειρες του καταλήγουν σε α-πορία, σε αδιέξοδο. Από αυτά τα κοινωνικά φαινόμενα, που επιχειρούμε να ορίσουμε και πάντα αποτυγχάνουμε,  τα πιο γνωστά  είναι η θρησκεία και ο πόλεμος.

Continue reading →

γιατί πολεμούν μόνο οι άνδρες; γιατί δεν πολεμούν μόνο οι γυναίκες;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΓΙΑΤΙ τον πόλεμο τον διεξάγουν  οι άνδρες και όχι  οι γυναίκες; Είμαι βέβαιος ότι το ερώτημα αυτό το έχετε σκεφτεί και έχετε απαντήσει. Κι εγώ το έχω σκεφτεί. Δεν μπορώ όμως να γνωρίζω  την απάντηση που έχετε δώσει. Θα σας έχουν απασχολήσει κι άλλα δύο ερωτήματα. Τι θα γινόταν, εάν αυτές τις μέρες τα ευρωπαϊκά κράτη, της Αγγλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Ισπανίας, ας πούμε, αποφάσιζαν να επιστρατεύσουν  τους νεαρούς άντρες (από 20 έως 45 ετών), να τους δώσουν από ένα Καλάσνικωφ και να τους στείλουν στο μέτωπο της Ουκρανίας, όπως στο παρελθόν τους έστελναν στα πεδία των μαχών των δύο παγκοσμίων πολέμων; ‘Η να πολεμήσουν οι Άγγλοι με τους Γερμανούς και οι Γάλλοι με τους Ισπανούς; Τι θα γινόταν, ένα με τον ίδιο τρόπο, επιστράτευαν τις νεαρές γυναίκες, που δεν είναι μητέρες, και τις έστελναν στα πεδία των μαχών; Να κι άλλο ένα: θα μπορούσε ο επαγγελματικός κρατικός στρατός να συγκροτούνταν μόνο από γυναίκες; Θα μπορούσε ο σπαρτιάτης πατέρας να πει στην κόρη του, ή τάν (ασπίδα, νικήτρια) ή επί τας (ασπίδος, νεκρή); Γιατί δεν θα μπορούσε να γίνει αυτό; Ποιος είναι πιο ισχυρός κοινωνικά, ο πατέρας άνδρας  ή η μάνα γυναίκα; Γιατί ο Αχιλλεύς, αυτό το αιώνιο πρότυπο του δυτικού πολεμιστή, έφυγε από τον τόπο του, προς τα βόρεια της σημερινής Λαμίας, και κατέφυγε στη Σκύρο, στον οίκον του τοπικού βασιλιά, και μεταμφιέστηκε γυναίκα για να αποφύγει τον πόλεμο; Γιατί στην Ιλιάδα, στη Α ραψωδία, κατηγορεί τον Αγαμέμνονα ότι αποφεύγει τον πόλεμο; Με θεωρείς μαλάκα; τον ρωτάει έμπλεως οργής. Η απώλεια της Βρισηΐδας ήταν η πρόφαση να αποφύγει τον πόλεμο; Στέλνει τους Μυρμιδόνες με επί κεφαλής τον Πάτροκλο να πολεμήσουν αλλά αυτός μένει στη σκηνή του και τα ξύνει –  για να αποφύγει τον πόλεμο μήπως; 

Continue reading →

γιατί θέλουμε να μάθουμε τι θα γίνει στο μέλλον;

 

το γάρ παρόν βαρύ τοις υπηκόοις

Θουκυδίδης

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΣ φανταστούμε ότι ζούμε σε μια τροφοσυλλεκτική ομάδα πριν πολλές δεκάδες χιλιάδες ή και μερικές δεκαετίες. Γνωρίζαμε τι θα γίνει αύριο; Γνωρίζαμε. Τι θα γινόταν; Ό,τι και σήμερα. Οι άντρες θα έφευγαν για το κυνήγι, οι γυναίκες με τα παιδιά για να μαζέψουν ρίζες, φρούτα, ξηρούς καρπούς, μικρά θηράματα. Θα θέλαμε να μάθουμε,  εάν συνέβαινε κάτι έκτακτο, να τραυματιζόταν κάποιος ή να πέθαινε; Νομίζω πως όχι. Το ότι θα συνέβαινε, ή δεν θα συνέβαινε κάτι  έκτακτο, θα ήταν κάτι που θα το αναμέναμε αλλά δεν θα θέλαμε να μάθουμε λεπτομέρειες διότι δεν θα μπορούσαμε. Σήμερα, τώρα, γνωρίζουμε ότι θα αρρωστήσουμε αλλά μπορούμε να μάθουμε πότε; Γνωρίζουμε ότι θα πεθάνουμε, μπορούμε να μάθουμε πότε; Και να μπορούσαμε, δεν θα το θέλαμε. Γνωρίζουμε εάν και πότε θα ερωτευθούμε; Όχι, βέβαια. Γνωρίζουμε ότι υπάρχει η εκπληξη, το μη αναμενόμενο αλλά δεν μας ενδιαφέρει να μάθουμε λεπτομέρειες –  και γιατί δεν μπορούμε και γιατί δεν θέλουμε. Θα ήταν τρομακτικό να ξέραμε πότε και πώς θα πεθάνουμε.

Continue reading →

(φτήνια <) ευθενία: όσο πιο πολλούς σκοτώνεις, τόσο πιο πλούσιος και ισχυρός θα είσαι

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η αρχαία ελληνική γλώσσα, η επική ποίηση και η ιστοριογραφία παρέχουν πολλές μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες ο πλούτος και η ισχύς είναι αποτέλεσμα πολλών φόνων. Όσο πιο πολλούς σκοτώσεις, τόσο πιο πλούσιος και ισχυρός θα γίνεις, η αφθονία και η ευημερία είναι το αποτέλεσμα των πολλών φόνων. Αυτή είναι η αρχική σημασία των λέξεων ευθενής και ευθενία (στην ιωνική-αττική διάλεκτο και ευθηνία και ευθηνός). Η ευθενία προέρχεται από το επίθετο ευθενής. Από τις λέξεις ευθηνός και ευθηνία προήλθαν τα φτηνός και φτήνια. Γιατί όμως οι λέξεις ευθενής και ευθενία δηλώνουν τον πλούτο και την ισχύ που προέρχεται από την διάπραξη πολλών φόνων, από την διεξαγωγή δηλαδή ληστρικών επιδρομών;

Continue reading →

το αυτοκίνητο δεν είναι αμάξι, car, vehicle, Wagen – δεν είναι όχημα: τι είναι;

βλήμα, ε βλήμα! (νεοελληνική βρισιά)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΤΑΝ εμφανίστηκαν τα πρώτα αυτοκίνητα στους δρόμους των πόλεων της Ευρώπης και της Αμερικής, στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα, οι άνθρωποι βρέθηκαν σε αμηχανία: πώς να το ονομάσουν αυτό το καινοφανές μεταφορικό μέσο; Τα πρώτα αυτοκίνητα ήταν άμαξες από τις οποίες είχαν αφαιρεθεί τα ζώα και είχε προστεθεί μια κινητήρια μηχανή. Οι άμαξες ήταν οχήματα –  όχημα είναι ένα δίτροχο ή τετράτροχο μεταφορικό μέσο που το έλκουν, το σύρουν άλογα ή αγελάδες. Εάν ένα μεταφορικό μέσο δεν σύρεται από ζώα, τότε δεν είναι όχημα, κυριολεκτικά μιλώντας. Παρ΄όλο που δεν ήταν όχημα και επειδή δεν υπήρχε κάποια λέξη, κάποιο σημαίνον, που να αναφέρεται στο νέο σημαινόμενο, στο αυτοκίνητο, οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν τις υπάρχουσες λέξεις: car, vehicle, Wagen, αμάξι. Ονοματίζοντάς το όμως με αυτόν τον τρόπο, το έβλεπαν και το εξελάμβαναν ως όχημα. Και συνεχίζουμε να το εκλαμβάνουμε ως όχημα. Όποιο λεξικό κι αν ανοίξουμε, οποιασδήποτε γλώσσας, θα διαβάσουμε ότι το αυτοκίνητο είναι όχημα. Προφανώς η λέξη όχημα διευρύνθηκε σημασιολογικά και αναφέρεται σε μεταφορικά μέσα που δεν είναι οχήματα.

Continue reading →

Ferrari και θάνατος: η γοητεία της ταχύτητας

Η ταχύτητα είναι το Πεπρωμένο της Δύσης (Πολ Βιριλιό)

Είμαι καμικάζι, όλο βυζί και γκάζι (νεαροί μηχανόβιοι της δεκαετίας 1980)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΙΧΑ γνωρίσει κάποτε έναν Γερμανό, πλούσιο, που πίστευε ότι δεν θα πεθάνει. Μετά από λίγα χρόνια έμαθα ότι τον έβγαλαν ψιλοκαμμένο από την τρακαρισμένη Πόρσε του. Εδώ και λίγα χρόνια, εδώ στα μέρη μας,  γιοι πλούσιων και ισχυρών και γνωστών επιχειρηματιών έχουν πεθάνει μετά από τρακάρισμα, τρέχοντας ιλιγγιωδώς με τα πανάκριβα αυτοκίνητά τους. Όσο πιο ακριβό είναι ένα αυτοκίνητο, τόσο μεγαλύτερη ταχύτητα μπορεί να αναπτύξει –  αν και όχι πάντα. Τα πανάκριβα αυτά αυτοκίνητα (η τιμή της Ferrari: 500.000 ευρά) τα αγοράζουν όχι μόνο ως δείκτη της κοινωνικής τους θέσης, ως επίδειξη του πλούτου τους, αλλά επειδή λατρεύουν την ταχύτητα, επειδή τους γοητεύει η ταχύτητα, ηδονίζονται με την ταχύτητα, η ταχύτητα τους εξασφαλίζει μεγάλη απόλαυση. Να συμπληρώσω ότι υπό την επήρεια της γοητείας της ταχύτητας έχουν σκοτωθεί και εργάτες και δημόσιοι υπάληλλοι και  μικροαστοί και μεσοαστοί –  όλοι όμως άντρες και νεαροί ή νέοι. Πώς να εξηγήσουμε την διαταξικότητα, το φύλο και την ηλικία των θυμάτων της λατρείας και της γοητείας της ταχύτητας;

Continue reading →