φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΑΝ μας ρωτήσουν πόσοι αρχαίοι Αθηναίοι και Αθηναίες ( την εποχή του Περικλέους, ας πούμε)  ήξεραν κολύμπι και εάν κολυμπούσαν στη θάλασσα το καλοκαίρι, μη  διστάσετε να δώσετε την εξής απάντηση: οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήξεραν κολύμπι και δεν κολυμπούσαν το καλοκαίρι στη θάλασσα. Κάποιοι άνδρες γνώριζαν να κολυμπούν, ναυτικοί,  ο Οδυσσέας, για παράδειγμα, αλλά δεν υπήρχε ούτε μία γυναίκα που να ήξερε κολύμπι –  ούτε μία. Μαθαίνουμε,  μας λένε, ότι ο ελληνικός λαός είναι ναυτικός λαός. Δυσκολεύομαι να κατανοήσω και τι είναι ο ελληνικός λαός και τι είναι ένας ναυτικός λαός. Θα ξεπεράσω αυτές τις δυσκολίες και θα παραθέσω αυτή τη νεοελληνικής προέλευσης αντίληψη. Ο ελληνικός λαός εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια ζει κοντά στη θάλασσα, κατασκεύασε πλοία, ταξιδεύει στη θάλασσα, τη γνωρίζει καλά, εξασφάλισε τροφή από τη θάλασσα, εμπορεύτηκε, έχτισε αποικίες σε όλα τα παράλια της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου.  Η Ιλιάδα όμως και η Οδύσσεια, κείμενα της αρχαϊκής αποχής (750-500 π. Χ.), οι αναπαραστάσεις σε αγγεία αυτής της περιόδου και η αρχαία ελληνική γλώσσα κάθε άλλο παρά επιβεβαιώνουν την αντίληψη της προαιώνιας και συνεχούς ναυτοσύνης του ελληνικού λαού. Τι μας λένε αυτές οι ιστορικές πηγές;  Μας λένε ότι οι ήρωες απεχθάνονταν τα ψάρια, δεν ήξεραν κολύμπι, κατά συνέπεια φοβόντουσαν μην ναυαγήσουν, η σκέψη ότι μπορεί σε κάποιο ναυάγιο να τους φάνε τα ψάρια τους προκαλούσε φρίκη, το λεξιλόγιο της θάλασσας είναι πολύ φτωχό, τα ονόματα των περισσότερων ψαριών δεν είναι αρχαιοελληνικές λέξεις.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΜΕΧΡΙ το 650-600 π. Χ. οι ναοί στην αρχαία Ελλάδα κατασκευάζονταν εξ ολοκλήρου από ξύλο. Μετά από αυτή την χρονολογία οι ναοί κατασκευάζονται από πέτρα, μάρμαρο συνήθως, και ξύλο, μέχρις ότου το ξύλο εκλείψει εντελώς –  μόνο μάρμαρο! Η εξέλιξη αυτή μας βάζει σε σκέψεις και μας παρωθεί να διατυπώσουμε κάποια ερωτήματα. Γιατί αρχικά οι ναοί κατασκευάζονται από ξύλο και όχι από μάρμαρο; Τι προϋποθέσεις απαιτούνται για να κατασκευαστεί ένας ναός από μάρμαρο;  Πώς διαμορφώθηκε η λατρεία του μαρμάρου, τι συμβολίζει το μάρμαρο, ποια είναι η σχέση αυτής της λατρεία με την δυτική Κυριαρχία; 

Η χρήση του ξύλου ως το κατ΄ εξοχήν οικοδομικό υλικό στους μεταμυναϊκούς χρόνους μας εκπλήττει, αφού στη μυκηναϊκή κοινωνία η χρήση της πέτρας ως οικοδομικού υλικού, και όχι μόνο, ήταν διαδεδομένη –  μαρτυρίες αυτής της χρήσης διασώζονται ακόμα (τείχη, τάφοι, θεμέλια ανακτόρων και οικιών, γέφυρες, γλυπτική, αγγεία  και άλλα). Γιατί εγκαταλείφθηκε η χρήση της πέτρας; Γιατί επανήλθε πέντε αιώνες μετά; Επανήλθε αλλά η χρήση της περιορίστηκε στην κατασκευή ναών και τειχών. Παντού κυριαρχεί η χρήση του ξύλου. Οι κατοικίες, τα όπλα, τα μεταφορικά μέσα (άμαξες, πλοία), πολλά οικιακά σκεύη, πολλά εργαλεία κατασκευάζονταν από ξύλο. Η χρήση της πέτρας και των μετάλλων ήταν περιορισμένη (κάποια όπλα, κάποια εργαλεία, νομίσματα). Αναρωτιόμαστε εάν αυτή η γενικευμένη χρήση του ξύλου ως υλικού άφησε τα σημάδια της στη γλώσσα και στην επινόηση όρων και εννοιών. Και απαντάμε, ναι, άφησε πολλά σημάδια –  τα πιο γνωστά είναι η τέχνη, η δομή και ύλη.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΓΙΑ να γράψω μια μελέτη με αντικείμενο τη γέννηση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, μελετώ τα λεξιλόγια της ισχύος, της επιθυμίας και της σκέψης στην Ιλιάδα – και δευτερευόντως στην Οδύσσεια. Η Ιλιάδα είναι το κλειδί για την κατανόηση αυτής της γέννησης, όπως και της ιστορίας και της τραγωδίας. Τα λεξιλόγια αυτά θα τα παρουσιάσω στο μέλλον – έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Σήμερα θα περιοριστώ να εκθέσω κάποια γενικά χαρακτηριστικά.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΝΑ μέρος της μελέτης Η γένεση του θεού θα έχει τον τίτλο Η Ισχύς. Μερικά από τα κεφάλαια αυτού του μέρους θα είναι: το λεξιλόγιο της  Ισχύος, η λατρεία της Ισχύος, η επιθυμία της διαρκούς αύξησης της ισχύος  –  η επιθυμία αυτή, θα υποστηρίξω, είναι  το κομβικό, το χαρακτηριστικό γνώρισμα της δυτικής Κυριαρχίας, του αρχαίου ελληνικού, του δυτικού πολιτισμού. Εάν δούμε από αυτή την οπτική γωνία τη γένεση της φιλοσοφίας, λόγου χάριν, θα έχουμε παρά πολλά και πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα – θα κατανοήσουμε την εμφάνιση της φιλοσοφίας όσο και όπως δεν έχει κατανοηθεί μέχρι τώρα. Γι αυτό το ζήτημα όμως μια άλλη μέρα.

ΜΙΑ από τις πηγές που θα ερευνήσω θα είναι η γλώσσα. Η αρχαία ελληνική γλώσσα διαθέτει ένα πλουσιότατο λεξιλόγιο για την ισχύ, το σθένος, τη ρώμη, τη δύναμη και δεν μας επιτρέπεται να μην αναρωτηθούμε γιατί αυτό το λεξιλόγιο να είναι τόσο πλούσιο, εάν σκεφτούμε επιπλέον ότι το λεξιλόγιο της αγάπης, της ειρήνης, της φιλίας είναι τόσο φτωχό. Το λεξιλόγιο της Ισχύος μας δείχνει ότι η ισχύς και η βία εμπότιζε σε τέτοιο βαθμό την καθημερινή ζωή ώστε η λέξη βίος να δηλώνει την κοινωνική ζωή που έχει αποικιστεί από την βίαν, που η αρχική σημασία του όρου ήταν ισχύς. Την εκτιμούσαν τόσο πολύ την βίαν, την ισχύ, ώστε πολύ συχνά, όπως διαβάζουμε στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια,  δεν έλεγαν Πρίαμος, Ηρακλής, Διομήδης, Έλενος αλλά βίη Πριάμοιο, βίη Ηρακλήος, βίη Διομήδεος, βίη Ελένοιο. Για να κατανοήσουμε πλήρως αυτή την πρακτική: αντί να λέγαμε σήμερα  συνάντησα τον Νικόλα, θα λέγαμε, και θα ήταν απολύτως ταυτόσημο, συνάντησα την ισχύ του Νικόλα! 

Continue reading →

φίλες  και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΠΟ το 1100 π. Χ. μέχρι το 750 π. Χ. περίπου στην αρχαία Ελλάδα το ξύλο ήταν το βασικό υλικό με το οποίο κατασκεύαζαν σπίτια, ναούς, πολλά εργαλεία και οικιακά σκεύη, γλυπτά (ξόανα), όπλα (με μεταλλικές αιχμές), πλοία και άλλα πολλά, από τα οποία δεν σώθηκε σχεδόν τίποτα λόγω της φθαρτότητας του ξύλου. Αυτός είναι ο λόγος που για αυτή την περίοδο οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν μόνο τάφους κατασκευασμένους με πέτρα. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας παρέχουν πολλές πληροφορίες σχετικά με την κυριαρχία του ξύλου, όπως και η ίδια η αρχαία ελληνική γλώσσα.   Η λέξη δομή, για παράδειγμα, δηλώνει τον ξύλινο σκελετό του οικήματος (σπιτιού ή ναού), είναι η λεγόμενη ξυλοδεσιά, οικοδομικά μιλώντας. Και μια που τ΄αναφέραμε, η λέξη οικοδόμος παραπέμπει στον κατασκευαστή ξύλινο σπιτιού.

ΑΠΟ το 750 και μετά αρχίζει η ολοένα και συχνότερη χρήση της πέτρας και του μαρμάρου, για να φτάσουμε τριακόσια χρόνια (450) μετά στην πλήρη κυριαρχία του λαμπερού μαρμάρου, στα μνημειώδη μαρμάρινα αγάλματα και στους μνημειώδεις μαρμάρινους ναούς. Τα ερωτήματα που αβίαστα εγείρονται είναι σαφή. Γιατί από το 1100 μέχρι το 750 χρησιμοποιούσαν σχεδόν μόνο το ξύλο για οικοδομές, εργαλεία, όπλα και έργα τέχνης; Γιατί από το 750 και μετά άρχισε η εξόρυξη, η επεξεργασία, η χρήση του μαρμάρου; Πώς να εξηγήσουμε τη λατρεία του μαρμάρου;  Τι σημαίνει η λέξη μάρμαρο (<μάρμαρος);

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την ετυμολογία και την αρχική σημασία της λέξης γυναίκα – γυνή στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Ο τίτλος του σημειώματος καταγράφει το συμπέρασμα στο οποίο έχω καταλήξει: η αρχική σημασία της λέξης γυνή ήταν η κυρία των αγελάδων, των βοδιών. Έφτασα σε αυτό το συμπέρασμα με τη βοήθεια δύο μελετών. Η πρώτη είναι του E. Campanile, I(ndo)E(uropean) Metaphors and non -I.E. Metaphors, δημοσιευμένη στο JIES (Journal of Indoeuropean Studies), τεύχος 2, 1974, σελ. 247-257· η δεύτερη, πολύ σύντομη αλλά άκρως εξαιρετικά ενδιαφέρουσα,  είναι του Oswald Scemerenyi, Das griechische Verwandtschaftsnamensystem vor dem Hintergrund des Indogermanischen Systems (Το ελληνικό σύστημα όρων της συγγένειας λαμβάνοντας υπ΄ όψει το ινδογερμανικό σύστημα), δημοσιευμένη στο περιοδικό Hermes, τεύχος 105, 1977, σελ. 396-7.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Θα παραξενευτείτε μόλις διαβάσετε ευθύς αμέσως ότι στην Ιλιάδα η έδρα του νόου, του νου, βρίσκεται μέσα στα στήθη. Εκεί, μέσα στα στήθη, βρίσκεται και η φρην, αι φρένες, που είναι η έδρα των συναισθημάτων, των ορέξεων (επιθυμιών)  και των παθών –  αλλά και της σκέψης. Εκεί και το ήτορ και η κραδίη και το κηρ, και τα τρία δηλώνουν την καρδιά, έδρα επίσης όλων των διανοητικών και ψυχικών δυνάμεων. Εκεί και ο θυμός, η ψυχή αλλά και η βούληση, η απόφαση και η γνώμη, το φρόνημα. Εκεί και οι πραπίδες, που είναι καρδιά, διάνοια, φρόνηση, νους. Η βουλή (η θέληση, η απόφαση, η σύνεση, η συμβουλή προέρχεται από τον θυμόν, άρα κι αυτή ενί στήθεσι (μέσα στα στήθη) υπάρχει. Τα μήδεα, οι σκέψεις, προέρχονται από τας φρένας, όπως και η μήτις, η σύνεση, η φρόνηση, το σχέδιο, η απόφαση, η εξαπάτηση (μηχάνημα).

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Διαβάζουμε στην Ιλιάδα τέσσερις αποκεφαλισμούς. Τους κάνουν οι επιδρομείς, οι ελληνόφωνοι Αχαιοί (Αργείοι, Δαναοί –  μια φορά μόνο διαβάζουμε τη λέξη Πανέλληνας, Β 530). Διαβάζουμε ακόμα και δύο επιθυμίες αποκεφαλισμού: ο Έκτωρ θέλει να κόψει το κεφάλι του Πατρόκλου αλλά δεν μπορεί· ο Αχιλλεύς ορκίζεται ότι θα καρατομήσει τονΈκτορα αλλά δεν το κάνει, θα δούμε γιατί. Θα παραθέσω τις περιγραφές των αποκεφαλισμών και θα θέσω τα εξής ερωτήματα:  γιατί τους κάνουν μόνο οι Έλληνες, γιατί όχι και οι Τρώες ή μόνο οι Τρώες;  Γιατί γίνονται οι αποκεφαλισμοί, ποιος είναι ο σκοπός τους;

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλημέρα

    Λίγες μόνο, ελάχιστες, λέξεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας έχουν σήμερα τη σημασία που είχαν το 900 και το 600 π. Χ. Οι περισσότερες βλέπουν τα ραδίκια ανάποδα, είναι θαμμένες στο νεκροταφείο των λέξεων· αρκετές όμως,  ενώ διατηρούν την ίδια μορφή, έχουν αλλάξει σημασία. Στη περίπτωση αυτή όταν τις διαβάσουμε νομίζουμε ότι έχουν την σημερινή σημασία με αποτέλεσμα να νομίζουμε ότι κατανοούμε το κείμενο αλλά δεν το κατανοούμε, το κακοποιούμε. Μεταφραστική παρενόχληση, κακοποίηση. Δικαιολογημένη.

    Στον δεύτερο στίχο της Οδύσσειας διαβάζουμε τη φράση Τροίης ιερόν πτολίεθρον και ο φίλος Φιλίστωρ αναρωτιέται:

Γιατί η Τροία αποκαλείται ιερή; Αναφέρεται κάποια άλλη πόλη ως ιερή και, αν όχι, σε τι ακριβώς έγκειται η ιερότητα της Τροίας;

   Πολύ δικαιολογημένα ο Φιλίστωρ θεωρεί ότι το επίθετο ιερός δεν μπορεί παρά να σημαίνει ό,τι και σήμερα: που έχει σχέση με το θείο,  που είναι αφιερωμένος στο θείο ή προορίζεται για τη λατρεία του θείου, που αναφέρεται στο θείο. Και όμως!  Το επίθετο ιερός δεν έχει αυτή τη σημασία στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια!  Αρχίζει να την αποκτά αλλά είμαστε τόσο στην αρχή που η σημασιολογική αυτή χροιά μόλις που διακρίνεται, σε πολύ λίγα από τα πολλά σημεία που το επίθετο απαντάται και θα δούμε πως την απέκτησε. Τι σημαίνει λοιπόν Τροίης ιερόν πτολίεθρον, τι σημαίνει το επίθετο ιερός στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια; Με αυτό το ζήτημα θα ασχοληθούμε σήμερα, αφήνοντας στην άκρη προς το παρόν τις πορνοποδοσφαιρικές μας ενασχολήσεις. Πριν συνεχίσουμε ας διευκρινίσουμε ότι δεν χαρακτηρίζεται η Τροία ιερή, το άστυ δηλαδή, το ενδιαίτημα των κατοίκων,  αλλά το πτολίεθρόν της, η πόλις, η πτόλις (>πτολίεθρον), η ακρόπολις, το φρούριό της, το καλά οχυρωμένο απόκρημνο ύψωμα της Τροίας, το οποίο φέρει το όνομα η Ίλιος (και όχι το Ίλιον). Ανοίγω τα Ευρετήρια των λέξεων (Indices) της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και βλέπω ότι δυο φορές ( λ 86  ρ 293) στην Οδύσσεια διαβάζουμε τον λογότυπο εις Ίλιον ιρήν. Πέντε φορές στην Ιλιάδα τον λογότυπο Ίλιος ιρή, τρεις φορές Ιλίου ιρής και 14 φορές (προτί, εις) Ίλιον ιρήν.  Το επίθετο ιερός εμφανίζεται και με την μορφή ιρός και θα δούμε παρακάτω γιατί.

 

Continue reading →