Ιλιάδα: ήρωα, σκέψου! υπάρχουν όρια! (1)

φθίσει σε τό σόν μένος

(η ισχύς σου, η γενναιότητά σου, θα σε σε καταστρέψει)

Ζ 407

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ πρώτο λογοτεχνικό (το λέμε εμείς σήμερα) κείμενο του δυτικού πολιτισμού είναι η Ιλιάς (ποίησις) – κι αρχίζει με τη λέξη μήνιν, που είναι και η πρώτη λέξη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (οργή, τσαντίλα, θυμός). Ο ποιητής/συνθέτης/αφηγητής της προσάπτει τον χαρακτηρισμό ουλομένην (Α2): θα ευχόμασταν να είχε χαθεί (η οργή), να μην υπήρχε, διότι προκαλεί πολλά δεινά στην κοινότητα, υπονομεύει το γενικό συμφέρον, μειώνει την ισχύ του συνόλου. Πολλοί και πολλές, μεταξύ των οποίων κι εγώ, θεωρούν ότι είναι το σημαντικότερο, το σπουδαιότερο κείμενο του πολιτισμού μας. Γιατί όμως; Έχουν διατυπωθεί πολλές απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα, με τις οποίες συμφωνώ, αλλά τις βρίσκω ελλιπείς και ανεπαρκείς. Η Ιλιάδα συντέθηκε κατά τη διάρκεια της γένεσης του δυτικού πολιτισμού, κατά την αρχαϊκή εποχή (750-500 π. Χ.), κατά συνέπεια είναι μια πρώτης τάξης ιστορική πηγή για τις απαρχές του. Μας λέει πολλά (μετά από προσεκτική ανάγνωση και διεξοδική μελέτη βεβαίως) όχι μόνο για τις πρώτες μέρες του πολιτισμού μας, για το παρελθόν, αλλά και για το παρόν και για το μέλλον, μιας και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμά του παραμένει απαράλλακτο, αναλλοίωτο (πρόκειται για την επιθυμία αύξησης του πλούτου, της ισχύος και της φήμης).

ΔΕΝ επιδέχεται την παραμικρή αμφιβολία η επισήμανση ότι η Ιλιάδα ήταν πολύ δημοφιλής – και τις πρώτες μέρες της σύνθεσής της και καθ΄ όλη τη διάρκεια του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, μέχρι τον 5ο και 6ο μ. Χ. αιώνα, πάνω από 1200 χρόνια. Στη συνέχεια, η ανάγνωση και η μελέτη της περιορίστηκε στους βυζαντινούς λόγιους, που την αντέγραφαν αδιαλείπτως και την σχολίαζαν για να γίνει κατανοητή, κι από αυτούς, τον 15ο αιώνα, μεταβιβάστηκε στους λόγιους της δυτικής Ευρώπης. Κι έτσι έφτασε και σε μας. Σήμερα είναι λίγοι και λίγες που την διαβάζουν και την μελετούν, το ενδιαφέρον όμως γι’ αυτό το κείμενο παραμένει αμείωτο. Είναι λίγοι και λίγες γιατί η κατανόησή της και η ερευνητική ανάγνωσή της προϋποθέτει μελέτη δεκαετιών, καθημερινή εργασία εφ΄ όρου ζωής- εάν κολλήσεις την ψώρα της Ιλιάδας, δεν θεραπεύεσαι ποτέ, με τίποτα. Κάθε χρόνο εκδίδονται και πολλές και ενδιαφέρουσες μελέτες και πολλά άρθρα σε φιλολογικά περιοδικά. Υπάρχει μια διεθνής ομηρική, και ειδικότερα ιλιαδική, κοινότητα αναγνωστών και μελετητών και νομίζω πως τα επόμενα χρόνια το ενδιαφέρον για την Ιλιάδα θα τονωθεί – μιας και ζούμε τα αδιέξοδα και το τέλος, θα έλεγα του πολιτισμού μας.

Continue reading →

πότε θα φτάσει η αποχή στο 80%; (η αναπόφευκτη παρακμή και αποσύνθεση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας)

¨Είχα αυταπάτες”

Αλέξης Τσίπρας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα μας απασχολήσουν, θα σκεφτούμε δύο ερωτήματα, που αφορούν την σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, την οποία θέλουμε να κατανοήσουμε – και κατανόηση σημαίνει την επισήμανση των εγγενών τάσεών της, κατά συνέπεια, θέλουμε να ρίξουμε ένα βλέφαρο στο μέλλον μέσω της κίνησης και εξέλιξης αυτών των τάσεων. Αφορμή για το σημερινό κείμενο είναι η ανησυχία και ο θρήνος για την άνοδο της ακροδεξιάς – κεντροδεξιάς στην Ιταλία και σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη, για την επιστροφή του φασισμού, όπως διατείνονται.

ΝΑ ποια είναι αυτά τα ερωτήματα. Το ένα αφορά την τάση της αύξησης της αποχής και είναι σύνθετο: Θα συνεχιστεί η τάση της αύξησης του αριθμού αυτών που δεν πάνε να ψηφίσουν; Είναι πιθανό η συμμετοχή να πέσει στο 20% ή και στο 10%; Κι αν φτάσουμε μια μέρα σε αυτό το ποσοστό, είναι δυνατόν να υπάρχει κοινοβουλευτική δημοκρατία; Το δεύτερο αφορά την τάση της εναλλαγής των τριών πολιτικών συνασπισμών του κοινοβουλευτικού συστήματος, της ακροδεξιάς – κεντροδεξιάς, της κεντροαριστεράς -αριστεράς και της κεντροδεξιάς-κεντροαριστεράς. Υπάρχει το ενδεχόμενο η ακροδεξιά-κεντροδεξιά να εκτοπίσει την σημερινή ηγεμονία της κεντροδεξιάς (-κεντροαριστεράς); Αν συμβεί κάτι τέτοιο, για πόσο χρονικό διάστημα σε όλες τις χώρες οι κυβερνήσεις θα είναι ακροδεξιές (-κεντροδεξιές); Θα ακολουθήσει ένας άλλος συνασπισμός;

Continue reading →

βία, βίος, ζω, υγιής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΙ μπορεί να μας μαρτυρήσει για το παρελθόν, για τον πολιτισμό, για την οικονομία, την ηθική και τις άλλες κοινωνικές σχέσεις η Ιστορική Γραμματική και η Ιστορική Γλωσσολογία, αντικείμενο των οποίων είναι η μελέτη της εξέλιξης της μορφής, της προφοράς και της σημασίας των λέξεων; Εάν μπορεί να μας πει κάτι, τότε θα πρέπει να την συμπεριλάβουμε στο σώμα των ιστορικών πηγών. Η Ιστορική Γραμματική ως ιστορική πηγή θα είναι ένα από τα ερευνητικά αντικείμενα με τα οποία θα ασχοληθούμε φέτος. Να ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η αρχική σημασία της λέξης αγρός είναι λιβάδι – η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας το επιβεβαιώνουν πολλές φορές. Η λέξη αγρός συγγενεύει ετυμολογικά με το ρήμα άγ-ω, αρχική σημασία του οποίου είναι «οδηγώ το κοπάδι των ζώων για βοσκή στο λιβάδι». Η λέξη αγ-ρός σημαίνει «πολλή βοσκή, λιβάδι πλούσιο σε βοσκή». Άγ-ρα είναι το κυνήγι, το κυνήγι σε λιβάδι. Κατά την αρχαϊκή εποχή (750-500 π. Χ.) απέκτησε τη σημασία του καλλιεργημένου χωραφιού – θα εντοπίσουμε τη λέξη και με αυτή τη σημασία στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Πώς από λιβάδι ο αγρός έγινε καλλιεργημένο χωράφι; Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης δεν υποβάλλει την υπόνοια ότι το λιβάδι μετατράπηκε σε καλλιεργημένο χωράφι; Η αλλαγή αυτή της σημασίας συμφωνεί με άλλες μαρτυρίες, σύμφωνα με τις οποίες κατά την αρχαϊκή εποχή ολοκληρώθηκε η εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας και η στροφή προς τη γεωργία με τη χρήση δούλων. Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης αγρός συγκαταλέγεται μεταξύ των ιστορικών πηγών.

Continue reading →

λατρεία της διαμαρτυρίας και του αιτήματος: γιατί πολλές γυναίκες που διαδηλώνουν στο Ιράν κατά της μαντίλας φορούν μαντίλα;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ τα βίντεα που καταγράφουν τις διαδηλώσεις στο Ιράν παρατήρησα ότι πολλές γυναίκες φορούν μαντίλα – μπορεί και οι περισσότερες, δεν ξέρω, μπορεί και να κάνω λάθος, δεν εχει όμως και μεγάλη σημασία. Ακόμα και το ένα τρίτο να είναι, είναι πολλές. Η παρατήρηση αυτή με έχει βάλει σε πολλές σκέψεις και προκάλεσε κάποια ερωτήματα. Γιατί άλλες δεν τη φορούν κι άλλες τη φορούν; Νομίζω ότι η απάντηση είναι πολύ απλή: άλλες φοβούνται, και δεν την βγάζουν, κι άλλες δεν φοβούνται. Γιατί όμως συμβαίναι αυτό, άλλες να φοβούνται κι άλλες όχι; Δεν περνάει καν από το μυαλό μου να κρίνω και να επικρίνω τις γυναίκες που φοβούνται. Επικροτούμε και θαυμάζουμε τους ανθρώπους που δεν φοβούνται αλλά δεν μας επιτρέπεται κατά κανένα τρόπο να μέμψουμε τους ανθρώπους που φοβούνται. Επικαλούμενοι την αποφασιστικότητα θα μπορούσαμε να δώσουμε μια εξήγηση· με αυτόν τον τρόπο όμως εγκλωβιζόμαστε στην ίδια λογική – γιατί κάποιες πιο αποφασισμένες από κάποιες άλλες; Και ούτω καθ΄ εξής.

ΑΥΤΟ που είναι βέβαιο είναι το γεγονός ότι οι γυναίκες που αφαιρούν τη μαντίλα κατά τη διάρκεια της διαδήλωσης θα την φορέσουν επιστρέφοντας στο σπίτι τους και στην καθημερινότητά τους. Μέσα στο σπίτι δεν την φορούν αλλά αν χτυπήσει το κουδούνι, θα πρέπει να τη φορέσουν για να πάνε να ανοίξουν την πόρτα. Δημόσια, μόνο τώρα σε αυτές τις διαδηλώσεις τη βγάζουν – όχι όλες. Σκέφτομαι ακόμα ότι, εάν το ισλαμικό καθεστώς αποδεχτεί το αίτημά τους, οι Ιρανές θα πετάξουν με μεγάλη χαρά τη μαντίλα και θα κυκλοφορούν στους δρόμους χωρίς αυτήν- όχι όμως όλες. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός θα συνεχίσει να τη φοράει για πολλές δεκαετίες ακόμα, όπως συμβαίνει και στην ελληνική και πολύ περισσότερο στην τούρκικη επαρχία. Εάν το αίτημα δεν γίνει αποδεκτό, οι Ιρανές θα συνεχίσουν να κυκλοφορούν με τη μαντίλα στο κεφάλι. Νομίζω ότι το αίτημά τους δεν θα γίνει αποδεκτό.

Continue reading →

πότε και ποιος θα καταναλώσει τα τελευταία αποθέματα του πετρελαίου;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΙ σκέψεις για κατασκευή νέων (και πολλών) πυρηνικών σταθμών παραγωγής ενέργειας, η επιτάχυνση των επενδύσεων σε μονάδες παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, κυρίως ηλιακής και αιολικής, η αυξητική τάση των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, που διακόπτονται από προσωρινές μειώσεις, και ο συνεπαγόμενος πληθωρισμός (η ακρίβεια, η αύξηση των τιμών των βασικών αγαθών) είναι σαφείς ενδείξεις της έντονης ανησυχίας για τρία κομβικής σημασίας ερωτήματα/ζητήματα. Πρώτον: έχει αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για την εξάντληση των ορυκτών καυσίμων (πετρελαίου, φυσικού αερίου, κάρβουνου); Δεύτερον: είναι εφικτή η ενεργειακή μετάβαση; Και, τρίτον: Ποιος θα καταναλώσει τα τελευταία αποθέματα πετρελαίου;

ΕΜΕΙΣ θα προσθέσουμε και κάποια άλλα ερωτήματα, αφού διευκρινίσουμε πρώτα ότι δεν είμαστε γεωφυσικοί της Shell ούτε σύμβουλοι ενεργειακής πολιτικής ούτε επαΐοντες των ζητημάτων που αφορούν την ενέργεια. Είμαστε μια παρέα που σκέφτεται και πολύ συχνά δεν χρειάζονται γνώσεις για να σκεφτούμε. Δεν χρειάζεται να έχεις τελειώσει το Πολυτεχνείο για να γνωρίζεις ότι μια μέρα το πετρέλαιο, όλα τα ορυκτά καύσιμα, θα τελειώσει. Πιθανόν τα παιδιά που γεννιούνται σήμερα να ζήσουν σε ένα κόσμο χωρίς ορυκτά καύσιμα. Πότε όμως θα τελειώσει; Ουδείς γνωρίζει και δεν μπορεί να γνωρίζει – όλοι εικασίες διατυπώνουν: έχουν προβλέψει ότι θα τελειώσει το 2041, το 2056, στο δεύτερο μισό του αιώνα μας, πιθανόν το 2070. Ας τελειώσει και το 2100. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι κάτι άλλο: πώς θα τελειώσει;

Continue reading →

παρόν, μοναξιά, κατάθλιψη, ανία κι άλλα δεινά που προκαλεί η αποφυγή των συγκρούσεων

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΙ να έκανε άραγε ο Θεός πριν τη Δημιουργία του Κόσμου, πώς περνούσε τον χρόνο του; Σκέφτομαι ότι δεν ήταν απλά Ένας, ήταν και Μόνος. Δεν υπήρχε τίποτα άλλο να σχετιστεί μαζί του, να εξαρτηθεί, αφού κάθε σχέση είναι εξάρτηση, δέσμευση, όχι στιγμιαία ή εφήμερη αλλά μιας κάποιας διάρκειας, όπως είναι μια ερωτική σχέση, μια φιλική, μια σχέση συνεργασίας. Όταν δεν υπήρχε τίποτα, καμία σχέση, καμία διαδικασία, δεν υπήρχε καμία απολύτως αλλαγή, δεν υπήρχε παρελθόν και μέλλον, άρα ζούσε σ’ ένα αιώνιο παρόν. Όταν δεν υπάρχει τίποτα, δεν μπορεί να κάνει και τίποτα, δεν μπορεί να συνδυάσει, δεν μπορεί να δημιουργήσει, να επινοήσει. Σε τέτοιες συνθήκες ευρισκόμενος ο Θεός ήταν Απόλυτος, λυμένος από κάθε σχέση και εξάρτηση. Ο Θεός, ως Απόλυτος, ήταν Άσχετος.

Η έννοια του Απολύτου, που επινόησε η δυτική φιλοσοφία, είναι προϊόν της φαντασίωσης κατάργησης κάθε σχέσης και εξάρτησης, δέσμευσης. Είναι ένα ιδεώδες, ένας σκοπός. Κάθε ισχυρός Κύριος θα ήθελε να ήταν Απόλυτος, να μην εξαρτάται από τίποτα και από κανέναν. Μια εκδήλωση, σε έκπτωση, αυτής της φαντασίωσης είναι η επιθυμία της σωματικής αθανασίας, προς την εκπλήρωση της οποίας εργάζονται σκληρά τόσο οι υπερανθρωπιστές (βιολογική αθανασία) όσο και οι μετανθρωπιστές (ψηφιακή αθανασία).

Continue reading →

Ύβρις και Άτη: όταν η Ισχύς μας παίρνει τα μυαλά

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την ιστορία και τη σημασιολογική εξέλιξη των λέξεων ύβρις και άτη και με αυτόν τρόπο θα κάνουμε ένα ταξίδι στο παρελθόν, στις πρώτες μέρες του δυτικού πολιτισμού, κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ του 800 και 600 π. Χ. Πριν διευκρινίσω τι εννοώ με τον όρο “δυτικός πολιτισμός”, θα ήθελα να επισημάνω ότι οι πρώτες μέρες αυτού του πολιτισμού ήταν μέρες πολέμου – το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του πολιτισμού μας έχει πολεμική προέλευση, διαμορφώθηκε σε μια πολεμική κοινωνία. Πολεμική κοινωνία είναι αυτή που δεν μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς την συνεχή, ετήσια διεξαγωγή του πολέμου. Η αρχαία ελληνική και η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν κοινωνίες πολεμικές – φιλοπόλεμες και πολεμοχαρείς.

Continue reading →

οι άεργοι, οι τρόφιμοι του Κράτους, και το μέλλον του καπιταλισμού

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΥΤΟΙ που καταναλώνουν τον υλικό (και τον άυλο σήμερα) κοινωνικό πλούτο είναι πάντα περισσότεροι από αυτούς που τον παράγουν: η διαπίστωση αυτή ισχύει για όλες τις κοινωνίες του παρελθόντος και του παρόντος και θα ισχύει και γι΄ αυτές του μέλλοντος, κατά συνέπεια, θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε κοινωνικό νόμο. Πόσο περισσότεροι όμως; Η σχέση μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών του κοινωνικού πλούτου παραμένει ίδια σε όλες τις κοινωνίες;

Ο κοινωνικός νόμος της σχέσης κατανάλωσης και παραγωγής εμφανίζεται ανθρωπολογικά και ιστορικά με τρεις μορφές, σε τρεις κατηγορίες κοινωνιών, σε τρεις ευδιάκριτες ιστορικές εποχές. Στη πρώτη, η κοινωνία φροντίζει κάποια, λίγα, μέλη της, δεν ξεπερνούν το 2-5% του πληθυσμού, που δεν μπορούν να συμμετέχουν στην παραγωγή λόγω φυσικής αδυναμίας: είναι τα μωρά, τα νήπια και τα πολύ μικρά παιδιά, οι έγκυες και λεχόνες γυναίκες, οι πολύ γέροι και οι άρρωστοι. Η αδυναμία αυτή είναι μικρής διάρκειας αλλά πάντα υπαρκτή και παρούσα, αφού δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς γεννήσεις, παιδική ηλικία, ασθένειες, γηρατειά και θάνατο. Είναι βέβαιο ότι η φροντίδα των αδύναμων μελών ήταν το χαρακτηριστικό γνώρισμα των προανθρώπινων κοινοτήτων και συνέβαλε, αν δεν ήταν ο βασικός καθοριστικός παράγοντας, στην διαμόρφωση του ανθρώπου και της κοινωνίας. Μας διαφεύγει το γεγονός ότι και οι νεκροί καταναλώνουν, για τελευταία φορά, κοινωνικό πλούτο – η απομάκρυνση και η διαχείριση του νεκρού απαιτεί εργασία και κοινωνικό πλούτο. Θα πρέπει να ανοιχτεί τάφος, να κατασκευαστεί το φέρετρο, να ντυθεί ο νεκρός, να στηθεί μνημείο – εάν εστιάσουμε σε αυτόν τον τρόπο διαχείρισης, που είναι και ο πιο συνήθης. Για 2, ας περιοριστούμε σε αυτόν τον αριθμό, εκατομμύρια χρόνια και για το συντριπτικά μεγαλύτερο χρονικό διάστημα της ύπαρξης του ανθρώπινου γένους, κατά το οποίο ήμασταν τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί, οι κοινωνίες φρόντιζαν αυτούς που δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου. Είναι η φάση με την μεγαλύτερη διάρκεια.

Continue reading →

οι αναγνωρίσιμοι και οι μη αναγνωρίσιμοι

“Αγαπητέ αναγνώστη, δέξου, σε παρακαλώ, αυτή την αφιέρωση! Είναι σαν να προσφέρεται με κλειστά μάτια, επομένως με ειλικρίνεια, δίχως ίχνος προμελέτης. Δεν ξέρω ποιος είσαι, δεν ξέρω πού βρίσκεσαι, δεν ξέρω το όνομά σου. Ωστόσο είσαι η ελπίδα μου, η χαρά μου, η αξία μου και η κρυφή τιμή μου”

Κοπεγχάγη, 1846

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΜΙΑ μέρα σα σήμερα, του Σταυρού, ρώτησα τον πατέρα μου, λίγα χρόνια πριν πάρει σύνταξη, πριν το 1990, γιατί δεν πάει στη δουλειά και πάει στην εκκλησία. Με κοίταξε στα μάτια, όπως συνήθιζε, και μου είπε ότι λίγα χρόνια πριν έπεσε ένας τεράστιος ογκόλιθος, στο λατομείο μαρμάτων που δούλευε, στην Παλιά Πεντέλη, ακριβώς δίπλα του. Όταν λέμε δίπλα του δεν εννοούμε ένα μέτρο αλλά ένα εκατοστό. Θεώρησε, κι εμείς δεν μπορούμε, δεν μας επιτρέπεται να πούμε απολύτως τίποτα, ότι η Παναγία τον έσωσε, ενώ άλλους δεν τους έσωζε – κάθε τόσο θρηνούσαμε στη γειτονιά μας κάποιον λατόμο που άφηνε πίσω του γυναίκα και μικρά παιδιά. Ο πατέρας μου πέθανε τον περασμένο Ιανουάριο, λίγες μέρες μετά τα γενέθλιά μου. 88 χρονών. Ό,τι γράψω φέτος, τα αφιερώνω στη μνήμη του· εάν δεν ήταν αυτός, εγώ δεν θα υπήρχα. Δεν εννοώ το σπέρμα του αλλά τη φροντίδα του. Θα τα αφιερώσω και στους φίλους μου και στις φίλες μου – εάν δεν με βοηθούσαν στις πολύ δύσκολες στιγμές, δεν θα ήμουν ζωντανός τώρα. Και, όπως κάθε χρόνο, είναι αφιερωμένα στους λίγους αναγνώστες και τις λίγες αναγνώστριες, τους οποίους/οποίες αγαπώ τόσο πολύ που δεν θα μάθουν ποτέ πόσο. Ποτέ.

Continue reading →